بارندگی های سنگین اخیر در غرب افغانستان سبب طغیان رودخانه های منتهی به تالاب هامون شد و بخش هایی از این تالاب مشترک بین ایران و افغانستان را آبگیری کرد. تالابی که طی دو دهه گذشته بنا به دلایل مختلف بدترین شرایط آبی ممکن در یک قرن اخیر را به خود دیده، شرایطی که در نهایت سبب فصلی شدن بزرگترین تالاب آب شیرین ایران و هفتمین تالاب بین المللی دنیا شده است.
وضعیت نرسیدن آب به تالاب هامون در سال گذشته آنقدر بغرنج شد که هیچ آبی به این تالاب نرسید و رودخانه هیرمند نیز خشک شد. این موضوع روزهای سختی را در بهار و تابستان ۹۷ برای مردم منطقه سیستان رقم زد به طوری که براساس اعلام آمار اداره کل هواشناسی سیستان و بلوچستان، شهرهای زهک و زابل در تابستان امسال بیشترین تعداد روزهای همراه با پدیده های خاکدار کاهنده دید افقی به کمتر از هزار و ۵۰۰ متر کشور را به خود اختصاص دادند و به طور کلی مردم شمال استان بیش از ۱۷۰ روز را همراه با پدیده های خاکدار سپری کردند.
از طرفی خشک شدن هیرمند در سال گذشته موجب بروز خسارت به هزاران کشاورز و نارضایتی شدید مردم و مسئولان محلی از عدم پایبندی افغانستان به معاهده تقسیم آب رودخانه هیرمند شد. پس از این موج اعتراضی بارها از سوی مسئولان ایرانی اعلام شد که کشور افغانستان خود را متعهد به پرداخت حق آبه می داند اما باز هم خبری از حق آبه نشد تا این‌که ۱۹ بهمن امسال پس از حدود دو سال خشکی هیرمند، نخستین سیلاب غیرقابل کنترل ناشی از بارندگی از سمت افغانستان وارد منطقه سیستان شد و در روزهای پایانی سال دلخوشی را برای مردم این منطقه به ارمغان آورد. دلخوشی که هر چند ناپایدار و کوتاه مدت است اما در آستانه نوروز حال و هوای سیستان خشکیده را متحول کرده و قرار است چند صباحی نفس مردم را از شر ریزگردها دور کند.

**سیلاب های اندک اما امیدوار کننده
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: خشکسالی در طول سال های گذشته آنقدر شدید بوده که سیلاب های وارد شده به این تالاب در روزهای اخیر فقط کمی امیدوار کننده است و به معنی آن نیست که در سال آینده با روزهای گرد و غباری مواجه نمی شویم؛ هر چند وجود این آب در بخش هایی از تالاب در کاهش تعداد روزهای آلوده در منطقه سیستان موثر است.
وحید پورمردان درباره نحوه مدیریت سیلاب وارد شده به تالاب هامون افزود: بازگشایی و لایروبی مسیرهای ورودی به تالاب اولین کاری بود که قبل از ورود سیلاب انجام شد و پروژه هایی در این زمینه به پایان رسید.
وی ادامه داد: بعد از ورود آب به تالاب هم سعی بر این است که آب را به سمت کانون های گرد و غبار هدایت کنیم. به عنوان مثال آبی که از سمت هامون صابوری وارد می شود به وسیله کانالی که حفر کردیم به سمت جنگل ‘بش دلبر’ هدایت می شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان تصریح کرد: این جنگل حدود ۲ متر نسبت به سطح تالاب ارتفاع دارد و به همین دلیل سالهاست که آب گیری نشده و به یکی از کانون های بزرگ گرد و غبار در منطقه تبدیل شده است. بنابراین کانالی را به سمت مرکز این جنگل حفر کردیم تا آب به این سمت هدایت و در ادامه به همراه باد به دیگر نقاط کانون پخش شود.
پورمردان خاطر نشان کرد: کانون های گردو غبار که منطقه سیستان را تحت تاثیر قرار می دهد به سه بخش تقسیم می شود. بخشی از این کانون ها در آن سوی مرز و در کشور افغانستان قرار دارد که دسترسی ما را کاملا محدود می کند. بخشی هم در دل تالاب هامون است و بخش دیگر مربوط به مزارع کشاورزی خشک شده است که این بخش خوشبختانه امسال با سیلابی که وارد شد کنترل می شود.
وی افزود: اما در باره هدایت آب به سمت کانون های گردو غبار در دل تالاب هامون باید گفت آب وارد شده در برابر وسعت تالاب بسیار ناچیز است اما خبرهایی که از بارندگی باران و برف در بالادست حوضه آبریز رودخانه هیرمند و تالاب هامون به گوش می رسد، نشان دهنده ورود مداوم آب در ماه های آینده خواهد بود و در این صورت می توان به آبگیری و کنترل کانون های ریزگرد امیدوار بود.

** آبگیری برخی کانون های اصلی گردوغبار
پورمردان با بیان اینکه در حال حاضر درصد کمی از این کانون ها آبگیری شده است، گفت: اتفاق خوب دیگری که امسال برای تالاب هامون رخ داد آبگیری برخی نقاط مرتفع بود که سالها آبگیری نشده بود. به عنوان مثال منطقه گمشاد در تالاب هامون به دلیل ارتفاع از حدود ۳۰ سال پیش تاکنون آبگیری نشده بود اما امسال این نقطه هم آبگیری شد.
وی به اهمیت ورود آب از شمال سیستان یعنی تالاب هامون صابوری برای محیط زیست اشاره کرد و گفت: وجود این آب به دلیل اینکه جهت وزش بادهای ۱۲۰ روزه از همین نقطه می باشد خیلی مهم است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان با بیان اینکه بادهای ۱۲۰ روزه که از شمال سیستان می وزد از سمت شرق این منطقه خارج می شود، افزود: از طرفی امسال ورود آب از سمت رودخانه هیرمند با آب وارد شده از سمت شمال سیستان (هامون صابوری) به هم رسیده است و تاثیر زیادی در کنترل گردوغبار حاصل از بادهای ۱۲۰ روزه دارد.
وی در خصوص اینکه هدایت آب به سمت کانون های خیزش گرد و غبار تا چه زمان سبب تثبیت این کانون ها می شود، تصریح کرد: این موضوع به آبگیری کامل کانون ها و احیای پوشش گیاهی تالاب بستگی دارد.
به گفته پورمردان، در بعضی کانون ها ۳۰۰ هکتار طرح نهال کاری را اجرا کرده بودیم که خوشبختانه آب به این مناطق رسیده و سبب تثبیت طولانی تر این کانون ها می شود.
وی با بیان اینکه تثبیت کانون های گردوغبار نیازمند ورود مداوم آب به تالاب است، خاطر نشان کرد: در گذشته سیلابی که در اصطلاح محلی به دشتمال معروف است به طور طبیعی کار تثبیت کانون های گردوغبار را برعهده داشته و باد بعد از سیلاب آب موجود را به سایر نقاط تالاب می رسانده است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان همچنین در خصوص تاثیر سیلاب وارد شده به تالاب در کاهش روزهای همراه با گردوغبار در زمان فعالیت بادهای ۱۲۰ روزه تصریح کرد: از آنجا که تا زمان شروع این بادها فاصله زیادی است هم اینک نمی توان به طور قاطع گفت که در سال آینده گردو غبار نخواهیم داشت اما می توان امیدوار بود که تعداد روزهای همراه با گردوغبار کمتر خواهد شد.
آبگیری بخش هایی از تالاب هامون و رودخانه ها و کانال های دشت سیستان زمینه را برای ورود شمار زیادی از مسافران نوروزی از داخل و خارج استان فراهم کرده و بطور قطع مردم سیستان نوروز امسال میزبان خیل عظیم مسافران و گردشگران خواهند بود.
تالاب بین المللی هامون در زمان پرآبی در طول سال شاهد ورود مسافران و گردشگران زیادی از سراسر کشور بود که پس از بروز خشکسالی ۲۰ ساله رفت و آمد مسافران و گردشگران به این منطقه کاهش یافته بود و امید است با ورود سیلاب جدید و آبگیری بیشتر این تالاب سیل مسافران نیز به این منطقه افزوده شود.
منطقه سیستان با پنج شهرستان زابل، هیرمند، زهک، نیمروز و هامون در شمال سیستان و بلوچستان واقع شده و به سبب وجود آثار باستانی، تاریخی و فرهنگی به بهشت باستانشناسان معروف است.
وجود اثر باستانی بین المللی شهر سوخته با قدمت بیش از ۵ هزار ساله، دهانه غلامان معروف به تخت جمشید خشت و گلی از دوران هخامنشیان، کوه خواجه با آثار متعدد و قلعه های باستانی و تاریخی و دهها اثر مهم دیگر از جمله جاذبه های شمال سیستان و بلوچستان است.