«کسی که در آزمون قریحه شرکت می‌کند، مطمئناً در باره‌ی مهارت خوانندگی خود هم دچار توهم است.»

«به نظر می‌رسد آن سیاست‌دار دچار توهم قدرت شده است.»

«فکر کنم او  دچار توهم  ارتقاء گرفتن است.»

توهم چیست؟ توهم باوری غلط، ثابت، تغییرناپذیر و مزمن است که مبنای واقعی ندارد. این باور ممکن است در هر فرد یا گروهی وجود داشته باشد و آشکارا غلط، کاملاً خیالی و تا حد زیادی خودفریبنده است. فردی که دچار توهم است اغلب درباره‌ی باورهای خود یقین کامل دارد. این افراد معمولاً اصلاح‌ناپذیرند و در برابر استدلا‌ل‌ها و دلایل روشنی که نشان می‌دهد اشتباه می‌کنند، از خود مقاومت نشان می‌دهند.

البته برخی از توهمات را هم نمی‌توان به دقت محک زد و به همین دلیل نمی‌توان بر درستی یا نادرستی آن‌ها صحه گذاشت. از این رو، برخی از آن‌ها خود به خود به واقعیت تبدیل می‌شوند. برای مثال در جایی که فردی به کرات شریک بی‌گناه خود را به دزدی متهم می‌کند و شریکش سرانجام دست به دزدی می‌زند؛ توهم به واقعیت تبدیل می‌شود.

اشکال توهم. همه‌ی مردم در رابطه با بو (بویایی)، طعم (ذائقه‌ای)، دما (حرارتی) و لمس کردن (لامسه‌ای) دچار توهم هستند. برای مثال ممکن است در ملاقات با فرد خاصی بوهای  مشمئز‌کننده،  دلپذیر یا خیلی عجیبی را تجربه کنند. ممکن است احساس کنند که خوراکی‌های معمولی (مثل پرتقال، شکلات، شیر) طعم‌ متفاوتی در مقایسه با آن چه دیگران احساس می‌کنند، دارند. ممکن است اجسام سرد را به شدت داغ و اجسام گرم را  سرد حس کنند. حتی ممکن است اشیای نرمی (مثل بادکنک یا موی گربه) را  بسیار زبر  و سخت بیابند.

رایج‌ترین شکل  توهم که پارانویا نامیده می‌شود، مراحل مختلفی دارد: سوء‌ظن به همه، نگرش گزینشی در قبال دیگران، دشمنی، «روشنایی» پارانوئیک که در آن همه‌ی اشیاء در حال سقوط هستند و در نهایت توهمات متناقض از نفوذ و اذیت شدن،  که فرد مبتلا به آن دچار می‌شود.

توهم اغلب به طور کامل افراد را درگیر می‌کند و فشار قابل ملاحظه‌ای بر فرد مبتلا وارد می‌‌سازد. لازم است بدانیم که توهم با “خطای حسی”[۲] فرق دارد. خطای حسی به صورت دیداری و شنیداری بروز می‌کند، برای مثال چرخیدن زمین به دور خورشید یا صحبت کردن عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی.

«توهمِ شادی زاییده‌ی بیهودگی و فاقد هر گونه اساسی است»

 برگرفته از شعر جان میلتون

روانپزشکی و اختلال توهم. روانپزشکان در  شرایط خاصی قادرند اختلال توهم در فرد را تشخیص بدهند.

۱٫ فرد باید یک یا چند مورد از توهم را از خود نشان بدهد که عجیب و غریب نباشند.

۲٫ فرد نشانه‌هایی از اسکیزوفرنی را در رفتار خود نشان نداده باشد.

۳٫ توهمات شنیداری و دیداری برجسته‌ای وجود نداشته باشد، اگرچه امکان دارد که توهمات ناشی از حس‌های لامسه و بویایی وجود داشته باشد.

۴٫با وجود توهمات یا پیامدهای رفتاری، رفتارهای اجتماعی او دچار اختلال نشده باشد و فرد عجیب و غریبی به نظر نرسد.

۵٫ اگر توهمات خاصی بر وضعیت روانی (خُلق و خوی) فرد تأثیر بگذارند،  چندان پایدار نباشند.

۶٫ اختلال به وجود آمده در نتیجه‌ی شرایط روان‌شناختی یا پزشکی نباشد (مانند داروهایی که فرد از آن استفاده می‌کند).

به عقیده‌ی روانپزشکان تمیز دادن توهم از بیماری‌هایی مثل هیپوخاندریازیس[۳] (به ویژه در افرادی که دارای سطح هوشیاری پایینی هستند)، اختلال خود زشت‌انگاری[۴] (توجه به ایرادات خیالی در بدن)، اختلال وسواس یا اختلال شخصیتی پارانوئید دشوار است.

توهمات افراد مبتلا به اسکیزوفرنی کاملاً عجیب و غریب است. به همین دلیل، ممکن است فرد تصور کند که مغزش با مغز فرد دیگر جابه‌جا شده یا قدش یک متر کاهش یافته است. از سوی دیگر، توهمات معمولی نیز ممکن است وجود داشته باشد. برای مثال، فردی احساس کند که تعقیب می‌شود، از او عکس یا فیلم می‌گیرند، کسی در حال مسموم کردن تدریجی او است، شریک زندگی‌اش به او خیانت می‌کند یا رئیس یا همسایه‌اش عاشق او شده است.

ظاهرسازی و توهم

بسیاری از افراد تا حدودی به درستی ادعا می‌کنند که مردم در مصاحبه‌ها و پرسش‌نامه‌ها دروغ می‌گویند، واقعیت را تحریف می‌کنند یا حقیقت را نمی‌گویند. روانشناسان به این حالت «ظاهرسازی» می‌گویند، ولی اخیراً میان دو نوع بسیار متفاوت آن تمایز قائل شده‌اند. اولین آن مدیریت ظاهر است. در این حالت، فرد اقدام به ایجاد تصویری مثبت از خود می‌کند و با توجه به شرایط، برخی از چیزها را فراموش می‌کند و «دروغ‌های مصلحتی» کوچکی درباره دیگران می‌گوید. دومین نوع آن خود فریبی است. به بیان دقیق‌تر، این دروغگویی نیست، بلکه توهم است. اگر کسی ادعا کند که شوخ طبع است، ولی کسانی که او را می‌شناسند، ادعای او را رد کنند، در این صورت فرد مزبور در حال فریفتن خود است. به همین ترتیب، اگر کسی احساس کند که زشت یا برای دیگران ناخوشایند است، ولی اطرافیانش چنین نظری نداشته باشند، این نوعی خودفریبی منفی است. در مصاحبه‌ها، برخی از شکل‌های خودفریبی به توهم نزدیک می‌شود، گرچه توهم حادتر و تغییر آن دشوارتر است. در چنین مواردی، احتمال این که گرایش فرد به خود‌فریبی «درمان» شود یا حداقل کاهش یابد، بیش تر است.

علت. اساساً علل توهم ناشناخته است. گرایش‌های فعلی در روان‌شناسی عصبی برخی را برآن داشته که فرض کنند عوامل بیولوژیک، در صورت اختلال، ممکن است منجر به بروز این حالت یا وخیم‌تر شدن آن شوند. برخی ساختارهای مغز مثل عقده‌های قاعده‌ای[۵]، برخی دستگاه کناره‌ای (لیمبیک) و برخی هم نوقشر[۶] را علت آن می‌دانند. برای گروهی از صاحب‌نظران نیز دلایل ژنتیکی بهترین گزینه است، چرا که بسیاری از افراد مبتلا به اختلالات توهم، اقوام درجه یک مبتلا به اختلالات مشابه‌ای را دارند.

«حواستان باشد که به چه چیزی اهمیت می‌دهید. هر چیزی که بزرگ است ترسناک نیست، بلکه فقط ابعاد آن بزرگ است.»

میگل د سروانتس

با این حال، سایر محققان به این نکته اشاره می‌کنند که بسیاری از مبتلایان به این اختلال، کودکی «دشوار» و مملو از بی‌ثباتی، تلاطم، سنگدلی و سردی را پشت سر گذاشته‌اند. به همین دلیل، برخی از روانشناسان متمایل به روانکاوی، توهم را نوعی اختلال در سیستم دفاع از خود می‌دانند که با هدف حفاظت و تقویت فرد صورت می‌گیرد. از این رو، توهم پارانوئید یا “توهم گزند” را نوعی فرافکنی[۷] می‌دانند تا فرد به شرایط خود اذعان نکند. درمان آن هم از طریق استفاده از مشاوره، روان درمانی و مصرف داروهای ضد روان‌پریشی[۸] است.

انواع توهم

روانپزشکان پنج نوع توهم را شناسایی کرده‌اند:

توهم احساسی که در آن فرد تصور می‌کند فرد دیگری به‌طور جدی عاشق او شده است (بیش‌تر از نوع عشق معنوی تا عشق جنسی). این افراد معمولاً چهره‌های مشهور و شاخص جامعه هستند (بازیگر، قهرمان ورزشی)، ولی ممکن است در میان رده‌های بالای اجتماع یا مدیران ارشد سازمان‌ها هم یافت شوند. اگرچه بسیاری از این افراد چنین توهمی را مخفی نگه می‌دارند و کار چندانی در قبال آن نمی‌کنند، اما برخی از آنان هم ممکن است انرژی زیادی را صرف  نزدیک شدن به عاشق خیالی خود از طریق ایمیل، ملاقات یا حتی دنبال کردن او بکنند. اکثر این افراد زن هستند، ولی مردهایی که دچار این توهم می‌شوند، جسورانه‌تر عمل می‌کنند و از لحاظ قانونی نیز به مشکل برمی‌خورند؛ به ویژه اگر بر این باور باشند که «عاشق آن‌ها» دچار مشکل شده است یا خطر قریب‌الوقوعی تهدیدش می‌کند.

توهم خودبزرگ‌بینی زمانی نمایان می‌شود که فرد (بدون هیچ دلیلی) احساس می‌کند خاص است، توانایی یا هوش خارق‌العاده‌ای دارد یا کشف مهمی کرده است. برخی از این توهمات مذهبی است و افرادی دچار این اختلال می‌شوند که تصور می‌کنند، رابطه خاص و متمایزی با خداوند دارند. گاهی نیز احساس می‌کنند که فرد برجسته‌ای هستند و با افراد برجسته‌ی دیگر روابط خاصی دارند.

توهم حسادت (غیرت) که فرد مبتلا به توهم بی هیچ دلیلی معتقد است که شریکش به او خیانت می‌کند و «دلایل» عجیبی برای اثبات ادعاهای خود ارائه می‌دهد. چنین فردی حتی ممکن است  به پلیس مراجعه یا کارگاه خصوصی استخدام کند. این افراد ممکن است به صورت لفظی یا فیزیکی شریک خود را مورد حمله قرار بدهند.

توهم آزار و اذیت. فرد مبتلا بر این باور است که مورد آزار و اذیت فرد یا گروهی قرار دارد. فکر می‌کند به او خیانت می‌شود، تحت‌نظر قرار دارد، در مورد او شایعه‌پراکنی می‌کنند، یا قصد مسموم کردن او را دارند. این افراد اغلب عصبی و رنجیده خاطر هستند و به شدت احساس می‌کنند که به آنها ظلم شده است. بسیاری از این افراد تلاش می‌کنند که با استفاده از راه‌‌های قانونی مانع از آزار و اذیت خود شوند. این رایج‌ترین نوع توهم است. فرد مبتلا حتی ممکن است رفتاری خشن و پرخاشگرانه در قبال افرادی نشان ‌دهد که فکر می‌کند او را مورد هدف قرار داده‌اند.

توهم جسمی. در این نوع از توهم فرد احساس می‌کند که بدنش به نوعی عجیب است و عملکرد درستی ندارد. ممکن است این باور باشد که بدنش بوی عجیبی دارد یا اعضای مشخصی از او (بینی، سینه، پا) به شکل خاصی عجیب، بد شکل یا زشت هستند. اغلب افراد مبتلا به این نوع توهم بر این باورند که ممکن است جانور، حشره یا انگلی در بدنشان وجود داشته باشد که عضو خاصی از بدن آن‌ها را تخریب می‌کند یا بر آن تأثیر می‌گذارد.

نتیجه‌گیری کلی: توهم انواع بسیار مختلفی دارد. سیر زمانی:

[۱].Delusion

[۲] .Illusion

[۳] Hypochondriasis: اضطراب و وسواس راجع به‌ سلامتی خود

[۴] body dysmorphic disorder

[۵] Basal ganglia

[۶][۶] neocortex.

[۷] Projection

[۸] antipsychotic drugs

[۹] Folie à deux

مترجم: امیر حسین وحدتی‌نژاد

———————————-
برای مشاهده قسمت های قبلی این مقاله به لینک زیر مراجعه نمایید:

سری مقالات ۵۰ ایده روانشناسی

برای مطالعه مطالب مشابه عضو کانال اخبار آموزشی مترجمان کانون شوید:

https://t.me/MotarjemaneGhalamchi

———————————-