خشک‌شدن دریاچه ارومیه در سال‌های اخیر زنگ خطری برای همه منابع آبی کشور بود؛ خشک‌شدنی که اگر چه بخشی از آن به‌دلیل خشکسالی‌های اخیر و گرم‌شدن تدریجی زمین است اما علت اصلی آن را باید در عادت‌های اشتباه و سوءمدیریت‌ها جست‌وجو کنیم.
چندسالی است که با گسترش خشکسالی‌ها در کشور، دلسوزان محیط زیست هشدار می‌دهند که بایستی سبک زندگی و شیوه کشاورزی تغییر کند اما همچنان روند برداشت از آب‌های زیرزمینی و کشت و کارهای مبتنی بر آبیاری بی‌ضابطه ادامه دارد. مردم سرزمین ایران طی قرن‌ها آموخته بودند که بایستی شیوه کشاورزی و برداشت از آب‌های زیرزمینی به اندازه‌ای باشد که نسل‌های آینده نیز بتوانند از این ذخایر محدود بهره ببرند اما در دهه‌های اخیر شیوه کشت و کار تغییر کرد.

طرحی مشارکتی برای نجات دریاچه ارومیه
۶ سال پیش بود که خانم معصومه ابتکار، رییس وقت سازمان حفاظت محیط زیست کشور اعلام کرد که در شرایط کنونی تغییر الگوی کشت و مدیریت منابع آبی یکی از بهترین راهکارهای دولت در جهت احیای دریاچه ارومیه است. وی همچنین تصریح کرده بود که تمام تلاش‌های دستگاه‌ها و تشکل‌ها روی این اصل متمرکز است که بتوانیم کشاورزی و محصولات‌مان را همراه با مصرف کم آب و سموم همزمان داشته باشیم و از آلوده‌کردن خاک نیز خودداری کنیم. ابتکار همچنین خبر از راه‌اندازی طرح کشاورزی پایدار با راهبرد IPCM و با مشارکت ۱۵ هزار نفر کشاورز و ۳۰۰ نفر کارشناس غیردولتی در دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی و با همکاری ایران و ژاپن و نیز UNDP (برنامه عمران سازمان ملل متحد) داده بود که نوعی از کشت و زراعت است که مشارکت مردمی را در کاهش میزان مصرف آب و افزایش راندمان تولید در واحد سطح در حوضه آبریز دریاچه ارومیه مد نظر قرار می‌دهد.

پسته جای سیب را نمی‌گیرد
در همان زمان‌ها خبری منتشر شد مبنی براینکه بخشی از باغات سیب و انگور نزدیک به دریاچه ارومیه به‌دلیل شوری آب و همچنین انتقال نمک به مزارع خشک شده‌اند و حالا می‌توان به جای این درختان، پسته کاشت. موافقان این طرح باور داشتند که پسته گیاهی مقاوم به آب و خاک شور است و در شرایط فعلی می‌تواند در ارومیه کشت شود. با این حال این ایده مخالفان زیادی داشت. آن‌ها می‌گفتند پسته در مقابل دمای پایین منطقه ارومیه مقاوم نیست بنابراین نمی‌توان این محصول را توسعه داد. برخی هم نگران درختان کهن میوه در منطقه بودند و تاکید می‌کردند که حداقل ۱۵ سال زمان می‌برد تا درختان میوه از نظر اقتصادی به ثمر برسد، بنابراین نمی‌توان درختانی را که ثروت این بخش محسوب می‌شوند را نادیده گرفت و به راحتی درختان دیگر را جایگزین کرد. آن‌ها که به اقتصاد مردم بومی فکر می‌کردند هم می‌گفتند طی مدت به ثمر نشستن درختان جدید باغداران درآمدی ندارند که این امر برایشان قابل قبول نیست و از سوی دیگر یک سوم سیب کشور در این استان تولید می‌شود و سیب و انگور این منطقه صادر می‌شود و برای کشور ارزآوری دارد. باغداران منطقه می‌گفتند بعد از گذشت ۳ دهه محصولات انگور و سیب‌مان به بیش‌ترین میزان تولید و بهره‌وری رسیده و تغییر الگوی کشت خسارات جبران ناپذیری برای بخش کشاورزی دربردارد.

به‌دنبال کشتی زودبازده‌تر از درخت میوه
در تمام این کشمکش‌ها موضوع اصلی کاشت این درخت میوه یا نکاشتن آن درخت و سیفی جات بود و کسی به فکر راه‌اندازی مزرعه گیاهان دارویی نبود اما حالا طرح جدیدی مطرح است که با همکاری استانداری، جهاددانشگاهی و اداره جهاد کشاورزی استان غربی انجام شده است. طرح پایلوت گیاهان دارویی که براساس آن قرار است ظرف مدت ۳ سال در روستای «گوران آباد پاشا» در شهرستان نقده که در محدوده حوضه آبریز دریاچه ارومیه واقع شده است به هدف ۲هزار هکتار توسعه گیاهان دارویی برسد. در مزرعه پایلوت گیاهان دارویی روستای «گوران آباد پاشا» در شهرستان نقده ۶ گیاه کاشته شده است که شامل گل محمدی،اسطوخودوس،مریم گلی،گل راعی و آویشن و بادرنجبویه می‌شود. به گفته آقای سیاوش همتی، عضو هیات علمی جهاد دانشگاهی آذربایجان غربی مهم‌ترین هدف این طرح، ارائه الگوی جدید کشت برای کشاورزی منطقه است که هم موجب کاهش مصرف آب و هم موجب ارائه معیشت جایگزین و درآمدزایی برای کشاورزان می‌شود. در شهرستان نقده عمده محصول کشاورزی چغندرقند است که جزو گیاهان پر آب بر محسوب می‌شود اما درآمد نسبتاً خوبی برای کشاورزان دارد و حالا کشت گیاهان دارویی می‌تواند گزینه خوبی برای ایجاد رقابت با کشت چغندرقند باشد زیرا هم درآمدزایی خوبی دارد و هم زودبازده است و مهم‌تر از همه آنکه مصرف آب کشت آن بسیار کمتر از چغندر قند است و بازار صادرات خوبی هم دارد.

آرتمیا هم به اقتصاد منطقه ارومیه کمک می‌کند
با آنکه مردم بومی منطقه ارومیه نگران کسب‌وکار و اقتصاد زندگی خود هستند اما اگر دریاچه ارومیه همچنان زنده بماند، می‌تواند تا نسل‌ها اقتصاد منطقه را تأمین کند. یکی از منابع درآمدزای دریاچه ارومیه موجودات آبزیان است؛ آن‌طور که آقای علی نکویی‌فرد، رییس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور اعلام کرده، دریاچه ارومیه در هر مترمکعب آب ۵۶ هزار و ۱۳۰ عدد سیست آرتمیا دارد. بر این اساس، ۷۴۸ تُن سیست در دریاچه ارومیه موجود است که برای جلوگیری از آسیب به چرخه حیات آبزی فقط می‌توانیم ۱۰ درصد از میزان ذخایر آبزی موجود را برداشت کنیم ولی با آنکه فقط ۱۰ درصد از این میزان یعنی حدود ۵۲ تُن را می‌توان از دریاچه ارومیه آرتمیا برداشت کرد، همین میزان برداشت ۹۰ درصد نیاز کشور به این محصول را تأمین می‌کند.
به گفته نکویی‌فرد و بر اساس پیش‌بینی‌ها، نیاز کشور به تخم آرتمیا در سال جاری به ۷۱ تن می‌رسد و تا دو سال آینده باید حدود ۲۶۰ تن سیست یا تخم آرتمیا در اختیار داشته باشیم. این درحالی است که سالانه ۷۰ تن آرتمیا به کشور وارد می‌شود که برای واردات هر کیلوگرم از این محصول آبزی‌دوست، ۸۰ تا ۱۰۰ دلار هزینه می‌شود و در صورت پرورش این محصول در دریاچه ارومیه و سایر مناطق مساعد کشت، از واردات آن بی‌نیاز خواهیم شد و صرفه‌جویی ارزی خواهیم داشت.
آن‌طور که رییس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور در خصوص آرتمیای دریاچه ارومیه گفته، این آرتمیا با نام اورمیانا جزء هشت‌ گونه‌ شناسایی‌شده در دنیاست و یکی از گونه‌های منحصر به فرد به شمار می‌رود که می‌تواند میزان بالای شوری را تحمل می‌کند. این موجود خوراک آبزیان بوده و در بخش غذای لارو آبزیان بی‌رقیب است و باعث افزایش ایمنی و بقای لارو آبزیان می‌شود و خصوصاً در بخش غذای میگو جایگزینی ندارد.