چوب ماده اولیه تهیه کاغذ است، برای این منظور باید درختانی قطع شود که امروزه با توجه به وضعیت جنگل‌ها چه داخل کشور و چه جهانی، حفاظت از آنها اهمیت زیادی دارد. بر این اساس چندی پیش چاپ پایان‌نامه‌ و رساله‌ها از سوی وزارت علوم ممنوع شد که کارشناسان معتقدند با توجه به تعداد فارغ‌التحصیلان کارشناسی و دکتری در کشور با این تصمیم، سالانه از قطع ۲۸ هزار و ۸۴۰ اصله درخت آنهم در سطح جهانی جلوگیری می‌شود.

نوشتن یکی از نیازهای اولیه بشر است. بر این اساس از همان ابتدا تلاش کرد تا وسیله‌ای برای این منظور تهیه کند که برای آن از لوحه‌های گلی، پاپیروس، لوحه‌های چوبی، نمدی و پارچه ابریشمی استفاده می‌شد.

به مرور ساخت اولین کاغذ با استفاده از گیاهی به نام پاپیروس توسط مصریان تهیه شد که Paper از همان گرفته شده است، می‌دانیم که چوب ماده اولیه تولید کاغذ محسوب می‌شود و انسان برای آنکه نیازهای خود را در زمینه نوشت‌افزار برطرف کند، درختان زیادی را قطع می‌کند. البته میزان تولید کاغذ از هر درخت بنا به اندازه، سن، قطر و ارتفاع متفاوت است.

گفته می‌شود از حدود دو و سه دهم کیلوگرم چوب حدود یک کیلو کاغذ به دست می‌آید که از چوب درختان تأمین می‌شود و برای آن نیاز است تعدادی درخت قطع شود که با توجه به وضعیت جنگل‌ها در کشور و حتی دنیا به نظر می‌رسد ادامه این روند روزهای بدتری را برای جنگل‌ها رقم بزند.

حدود ۱.۶ میلیون هکتار از جنگل‌های شمال کشور باقی مانده است که این رقم در دهه ۳۰ حدود ۳.۵ میلیون هکتار بود یعنی در این مدت حدود دو میلیون هکتار عرصه جنگلی را از دست داده‌ایم. البته نیمی از ۱.۶ میلیون هکتار موجود نیز تا حدود زیادی تخریب شده است و نرخ تخریب در جهان نیز بهتر از این نیست. نتایج یک بررسی نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۸ حدود ۱۲ میلیون هکتار از جنگل‌های استوایی جهان از بین رفته است که دلایل مختلفی دارد. بنابراین اگر با این روال پیش رویم تا چند سال آینده دیگر جنگلی باقی نخواهد ماند.

چندی پیش مجتبی شریعتی نیاسر معاون آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در نامه‌ای به رؤسای دانشگاه‌ها، چاپ کاغذی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را از سال تحصیلی آینده با اهداف برنامه مدیریت سبز و توجه به نقش آموزش عالی در بهینه‌سازی رفتارهای صحیح در جامعه، ممنوع اعلام کرد که بر اساس آن نظرات متفاوتی ارائه شد.

برای تهیه کاغذ جهانی فکر کنیم

«مصطفی خوشنویس» عضو هیأت علمی بخش تحقیقات جنگل مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور درباره نقش این دستور در حفظ درختان به خبرنگار علمی ایرنا گفت: بحث کاغذ دو بعد دارد. یک بعد آن اصلاً به جنگل‌های ما ارتباطی ندارد چون کاغذ به خصوص کاغذ تحریر درصد قابل توجهی از آن از چوب درختان سوزنی برگ تأمین می‌شود و در جنگل‌های ما عملاً آنقدر سوزنی برگ نداریم که به مصرف کاغذسازی برسد، حتی کارخانه‌های کاغذسازی ما به طور عمده حجم مورد نیاز چوب خود را از خارج وارد می‌کنند.

وی افزود: اما اگر جهانی حساب کنیم، قطعاً تأثیرگذار است. چون خواه ناخواه برای تولید کاغذ باید یک جایی از این دنیا درختانی قطع شود و به مصرف تولید کاغذ برسد، اگرچه مستقیم از جنگل‌های ما قطع نمی‌شود اما بر روی جنگل‌های جهان تأثیر دارد.

خوشنویس ادامه داد: کاغذ یک کالای ارز بر است، بنابراین اگر بتوانیم مقالات و پایان‌نامه‌ها را به صورت الکترونیک منتشر کنیم کاری که در بسیاری از کشورها به طور وسیع انجام می‌دهند، می‌توان تا حد زیادی هم به محیط زیست و هم اقتصاد کشور کمک کرد. البته دانشجویان می‌توانند فقط یک یا چند نسخه را به صورت چاپی نگه دارند، امروزه تیراژ کتاب در حال کم شدن است و به سمت تیراژهای الکترونیک پیش می‌رود.

وی درباره اینکه برای تهیه یک تن کاغذ چه تعداد درخت باید قطع شود، گفت: برای یک تن کاغذ تعداد درختی که استفاده می‌شود متفاوت است و بین گونه‌های مختلف از ۳۰ تا ۵۰ درصد افت چوب داریم، یعنی اگر بخواهیم یک تن کاغذ تولید کنیم باید بین دو تا سه تن چوب برداشت شود. درخت بر حسب حجم متفاوت است مثلاً درخت با قطر ۷۰ و ارتفاع ۴۰ متر حجم چوبی که می‌دهد خیلی بیشتر از درختی با قطر ۳۰ یا ۳۵ سانت با همان ارتفاع است بنابراین دقیق نمی‌توان گفت برای یک تن کاغذ چه تعداد درخت باید قطع شود.

سوزنی برگ‌ها بهترین درخت برای تهیه کاغذ

عضو هیأت علمی بخش تحقیقات جنگل مؤسسه تحقیقات جنگل و مراتع کشور، افزود: البته باید در نظر داشته باشیم که بهترین درخت برای تهیه کاغذ، درختان سوزنی برگ هستند چون تارهای تشکیل دهنده بافت این چوب بسیار بلند است و حتی ۵ تا ۶ برابر طول فیبرهایی است که در درختان پهن برگ وجود دارد. در نتیجه وقتی کاغذی با سوزنی برگ‌ها تهیه می‌شود، قابلیت خمش‌پذیری آنها خیلی زیاد است. همچنین در مقابل از هم پاشیدن بافت هم بسیار مقاوم است.

وی ادامه داد: اما فیبرهایی که از درختان پهن برگ به دست می‌آید کوتاه است، بنابراین هر چه هم پرس شوند به محض اینکه یک یا دو بار تا بخورند فیبرها از هم باز شده و کاغذ ماهیت خود را از دست می‌دهد. برای همین چوب‌های درختان پهن برگ با درصد کمی از خمیر سوزنی برگ‌ها برای کاغذهای روزنامه و کاه‌ی و با درصد خیلی کمتر برای کارتن‌سازی استفاده می‌شوند.

خوشنویس گفت: اما از آنجا که در کشور درختان سوزنی برگ نداریم بنابراین قانون منع چاپ کاغذی پایان‌نامه‌ها بر روی قطع نشدن درختان تأثیر دارد اما نه زیاد اما اگر جهانی نگاه کنیم قطعاً تأثیرگذار است.

وی تاکید کرد: من به شخصه از آن دستور استقبال می‌کنم. به عنوان مثال مگر در روز یا هفته چند مقاله روی ورق خوانده می‌شود، معمولاً حجم زیادی الکترونیکی خوانده می‌شوند و امروزه دنیا هم به این سمت در حرکت است. اکنون کتابخانه‌های بسیار بزرگ الکترونیک تشکیل شده که به راحتی قابل دسترسی است.

عضو هیأت علمی بخش تحقیقات جنگل مؤسسه تحقیقات جنگل و مراتع کشور اظهار داشت: وقتی پایان‌نامه‌ای نوشته می‌شود، می‌توان از آن یک نسخه به عنوان بایگانی چاپ کرد اما در حد انبوه ضرورتی ندارد که کاغذی چاپ شود. گاهی واقعاً تأسف می‌خورم که می‌بینم انبوهی از کتاب‌ها، پایان‌نامه و مجلات چاپ می‌شود که حتی ۵ درصد هم خوانده نمی‌شوند و خیلی وقت‌ها چاپ الکترونیک تمام آن مقالات وجود دارد و استفاده می‌شوند.

جلوگیری از قطع سالانه بیش از ۲۸ هزار درخت با اجرای منع چاپ پایان‌نامه‌های کاغذی

همچنین سعید مهدوی رئیس گروه خمیر و کاغذ سازی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری درباره این اقدام وزارت علوم به خبرنگار علمی ایرنا گفت: این موضوع دو جنبه دارد. وقتی پایان‌نامه‌ای در جایی مثلاً اتاق استاد یا کتابخانه آرشیو می‌شود، در واقع گویی اصالت آن حفظ شده است. مثلاًً ممکن است شما هزاران عکس در گوشی یا رایانه خود داشته باشید و در کنار آن تعدادی هم عکس‌های قدیمی در آلبوم داشته باشید، این دو با هم از لحاظ اصالت فرق می‌کنند. وقتی به عکس آلبوم نگاه می‌کنید، حس دیگری دارد. حال چاپ کاغذی و دیجیتالی پایان‌نامه‌ها هم همینطور است.

وی افزود: اما از لحاظ زیست محیطی قطعاً این مساله حائز اهمیت است، کشور با بحران چوب مواجه است و اجرای طرح تنفس جنگل گواه آن است. یعنی اینکه دیگر نباید درختی قطع شود، حداقل دراین دوره ۵ ساله اجرای طرح و این موضوع باعث شد کارخانجات فعلی ما در ارتباط با تولید صفحات فشرده چوبی مانند ام دی اف، نئوپان و تخته لایه دچار مشکل شوند و از طرف دیگر کارخانجات تولید کاغذ چوب کافی برای تولید نداشته باشند.

رئیس گروه خمیر و کاغذسازی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری ادامه داد: دو کارخانه‌ای که برای تولید کاغذ از چوب استفاده می‌کردند، به سمت بازیافت رفتند، یعنی کاغذ باطله می‌خرند، خمیر می‌کنند و سپس کاغذ تهیه می‌کنند. این موضوع از یک طرف می‌تواند مفید باشد چون دیگر درختی قطع نمی‌شود اما از طرف دیگر چون ویژگی‌های کاغذ با بازیافت مکرر کاهش می‌یابد مقاومت به کشش آن کم می‌شود که این می‌تواند بر روی کیفیت کاغذ تأثیر سو ء بگذارد.

مهدوی گفت: این بحثی که اکنون پیش آمده که پایان‌نامه‌ها دیجیتالی شوند از نظر اینکه درخت کمتری برای قطع شدن نیاز است، می‌تواند با اهمیت باشد اما اینکه چقدر می‌تواند تأثیر بگذارد هم مساله مهمی است. اگر هر پایان‌نامه را به طور متوسط ۱۰۰ برگ کاغذ در نظر بگیریم، هر دانشجو باید حدود ۱۰ نسخه پایان‌نامه به صورت هارد کپی تهیه کند که در مجموع هزار نسخه می‌شود.

وی افزود: بنابراین منع چاپ کاغذی پایان نامه‌ها برای هر دانشجو می‌تواند هزار برگ صرفه‌جویی داشته باشد، هر کاغذ آ ۴ را بخواهید وزن کنید حدود ۳ تا ۴ گرم است یعنی هزار برگ ضربدر ۴ گرم می‌شود ۴ کیلو، این میزان برای هر دانشجو است حالا این را تعمیم دهیم به دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری که در کشور مشغول به تحصیل هستند و می‌خواهند فارغ التحصیل شوند که میزان صرفه‌جویی از آن به دست می‌آید.

سالانه حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار نفر در مقطع کارشناسی ارشد و ۲۰ هزار نفر در مقطع دکتری فارغ التحصیل می‌شوند که رئیس گروه خمیر و کاغذ سازی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در این‌باره گفت: با این دستور معاون وزیر علوم با این تعداد فارغ‌التحصیل، از قطع شدن حدود ۲۸ هزار و ۸۴۰ اصله درخت ۱۰ ساله صنوبر جلوگیری می‌شود.

وی تاکید کرد: اکنون دو کارخانه یکی در شمال در ساری و دیگری در جنوب داریم که کاغذ چاپ و تحریر تولید می‌کنند، بخشی از چوب مورد نیاز را وارد و بخشی را از جنگل‌های شمال تأمین می‌کند اما کاغذی که تولید می‌کند آنقدر سفید نیست که برای پایان‌نامه مناسب باشد بلکه به درد چاپ روزنامه می‌خورد اما کارخانه جنوب از «باگاس» (تفاله نیشکر) استفاده می‌کند و کاربرد چوب ندارد، با این حساب برای تهیه کاغذ پایان‌نامه اصلاً درختی در داخل قطع نمی‌شود.

رئیس گروه خمیر و کاغذسازی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری گفت: در واقع بر روی جنگل‌های خودمان تأثیر چندانی ندارد اما اگر بخواهیم جهانی نگاه کنیم مانع قطع حدود ۲۸ هزار درخت می‌شود.

وی ادامه داد: بررسی‌ها نشان می‌دهد دو و سه دهم کیلوگرم چوب حدود یک کیلو کاغذ چاپ و تحریر به ما می‌دهد، بنابراین برای هر پایان‌نامه هر دانشجو تقریباً به ۱۰ کیلو چوب نیاز داریم که ۱۰ کیلو چوب ضربدر تعداد دانشجویان کارشناسی ارشد هر سال به اضافه دکتری هر سال میزان نیاز چوب مورد نیاز برای پایان‌نامه به دست می‌آید.

مهدوی گفت: اما این چوبی که دست می‌آید این‌طور نیست که هر درختی که وزن شود این میزان چوب به ما می‌دهد زیرا هر درختی شاخ و برگ و ضایعات دارد تقریباً در خوش بینانه‌ترین حالت می‌شود گفت حدود ۴۰ درصد هر درخت می‌تواند چوب مورد نیاز را تأمین کند و ۶۰ درصد ضایعات است.

وی اظهار داشت: می‌گویند به ازای هر تن خمیر کاغذ ۱۷ درخت قطع می‌شود، البته من آن‌را قبول ندارم چون به قطر، اندازه و نوع درخت بستگی دارد بنابراین عدد دقیقی نیست.

وی گفت: البته نه اینکه بر روی قطع شدن درختان ما تأثیر نداشته باشد اما این مقدار پایان نامه در سال چندان رقم قابل توجهی نیست اما از جنبه‌های دیگر نیز می‌تواند حائز اهمیت باشد اینکه صنعت تولید کاغذ کشور به کجا رسیده که چنین تصمیم‌هایی گرفته می‌شود، متأسفانه در کشور مشکل مدیریتی داریم. حدود ۱۵ سال پیش در جلساتی که با شرکت‌های مختلف کاغذسازی داشتیم به بحث زراعت چوب تاکید شد اما عملی نشد. از یک طرف بحث زراعت چوب را با جدیت دنبال نکردیم از طرف دیگر مشکلاتی در جنوب کشور داریم.

وی ادامه داد: ما دو منبع بسیار خوب برای تولید کاغذ داشتیم و داریم، یکی جنگل‌های شمال است که اگر درست مدیریت می‌شدند مثلاً اگر درختی قطع می‌کردیم و جای آن یک درخت دیگر می‌کاشتیم مانند کشورهای خارجی، الان این مشکلاتی که برای جنگل‌های ما پیش آمد پیش نمی‌آمد و اینقدر تخریب نمی‌شدند، دوم اینکه در کنار بحث جنگل، زارعت چوب هم می‌توانیم داشته باشیم. مثلاً دیده شده اطراف زمین‌های زراعی به ویژه در شمال درختان صنوبر می‌کارند اگر همین درخت‌ها درست مدیریت می‌شد و کشاورز درست هدایت می‌شد، می‌توانست منبع خوبی برای تولید چوب در داخل باشد. چون از درخت صنوبر کاغذ خوبی به دست می‌آید حالا نه به مرغوبیت سوزنی برگ اما بهتر از بقیه پهن برگ‌ها است یعنی کاغذ سفیدتری به ما می‌دهد.

مهدوی افزود: همچنین یک منبع خوبی در جنوب کشور به نام «باگاس» یا همان تفاله نیشکر داریم، سالانه حدود یک میلیون تن باگاس تولید می‌شود، از این میزان حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار تن نئوپان، ام دی اف و کاغذ به دست می‌آید و ۷۰۰ هزار تن دیگر بدون استفاده دفن می‌شود.

وی گفت: چند سال پیش برنامه‌ریزی کردیم و با همکاری وزارت جهاد کشاورزی ۷ طرح تصویب شد که قرار بود دو تا سه طرح به بحث کاغذسازی مربوط باشد اما اجرایی نشد. اکنون در جنوب یک کارخانه کاغذسازی داریم که غیرفعال است، یعنی تجهیزات خریداری کرده اما کار نمی‌کند. یکی دیگر هم در مراغه داریم که آن‌هم تعطیل است یکی دیگر در کرمانشاه است که متأسفانه آن‌هم تعطیل است، یعنی برنامه‌ریزی شده بود که سه کارخانه از چوب و باگاس کاغذ چاپ و تحریر تولید کنند که اگر درست مدیریت می‌شدند و این کارخانه‌ها تعطیل نمی‌شدند، اکنون علاوه بر تأمین نیاز داخلی صادرات هم داشتیم.

رئیس گروه خمیر و کاغذ سازی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری اظهارداشت: در بدبینانه‌ترین حالت، از یک میلیون تن باگاس حدود ۴۰۰ هزار تن کاغذ چاپ و تحریر تولید می‌شود که این میزان علاوه بر اینکه جوابگوی نیاز کشور است حتی مازاد آن می‌تواند صادر شود اما به علت سو ء مدیریت این مهم محقق نشده است.