هرچند از لحاظ جمعیتی تعداد گاندوها مناسب نیست اما جمعیت پایداری است و نسبت به قبل از انقلاب که ۷۰ تا ۲۰۰ تمساح بود اکنون شاهد افزایش تعداد آن‌ها هستیم؛ اما کم‌آبی، جاده‌سازی‌ها، آلودگی رودخانه‌ها در داخل کشور و باورهای سنتی مبنی بر دارویی بودن گوشت آن در خارج کشور، جزو عوامل تهدید این خزنده ارزشمند است.

گاندو یا تمساح پوزه‌کوتاه یکی از قدیمی‌ترین خزنده ها در ایران است، در واقع نوعی کروکودیل بومی شبه‌قاره هند و مناطق اطراف است که در کشورهای هند، بنگلادش، پاکستان، ایران، سریلانکا و برمه زندگی می‌کند. گاندو تنها کروکودیل بومی پاکستان و ایران و بزرگ‌ترین خزنده این دو کشور و همچنین پرشمارترین کروکودیل در کشور هندوستان است. به گاندو در ایران، تمساح ایرانی نیز گفته می‌شود. زیستگاه اصلی این تمساح ۳۸۰ هزار هکتار مساحت دارد که با نام منطقه حفاظت‌شده گاندو تحت حفاظت سازمان محیط‌زیست ایران قرار دارد.

بیشتر این تمساح‌ها در برکه‌های میان راسک و باهوکلات و باتلاق‌های دلگان و کلانی (در جنوب استان سیستان و بلوچستان) متمرکز هستند. در گذشته‌های دور قلمرو زیستی این تمساح تا سواحل جنوب عراق نیز امتداد داشت. مشکل اصلی گاندو در این منطقه خشکسالی و کم‌آبی است که پناهگاه و غذای گاندوها را از آن‌ها می‌گیرد به‌ویژه نوزادان گاندوها که به بی‌آبی و گرما حساس‌ترند.

گاندو در طبقه‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در طبقه آسیب‌پذیر قرار دارد؛ بر اساس آخرین سرشماری در ایران حداقل ۵۰۰ گاندو در ایران وجود دارد، این عدد از لحاظ جمعیتی زیاد نیست اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که جمعیت آن پایدار است و نسبت به قبل از پیروزی انقلاب که آمارها حدود ۷۰ تا ۲۰۰ تمساح بود، افزایش یافته است.

حوزه پراکنش گاندو یا تمساح مردابی در ایران غربی‌ترین حوزه پراکنش جهانی آن است، یعنی اینکه ما به سمت شرق که حرکت کنیم حوزه پراکنش آن از هند و سری‌لانکا شروع می‌شود و به سمت پاکستان و سپس ایران می‌آید، این حوزه پراکنش کنونی تمساح مردابی در طبیعت است. البته در گذشته در برمه، بوتان و بنگلادش نیز بوده اما اکنون دیگر در طبیعت این کشورها منقرض شده، بنابراین الآن جمعیت طبیعی آن فقط در هند، سری‌لانکا، پاکستان و ایران است.

گاندو حیوانی اجتماعی است و از رفتارهای جالب این حیوان حفر کانال‌های عمیق در کنار رودخانه‌ها و آبگیرهای محل زندگی خود است، این حیوان با حفر این کانال‌ها که چندین متر عمق داشته و طول آن‌ها تا ۱۵ متر نیز می‌رسد هم پناهگاهی برای زندگی و استراحت خود در ساعت‌های گرم روز تهیه می‌کند و هم از تبخیر آب جلوگیری کرده و با ذخیره آب در کانال‌ها به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها در فصل‌های گرم و ایام خشکسالی کمک می‌کند؛ به همین دلیل مردم بومی علاقه زیادی به این حیوان دارند و معتقدند که هر جا گاندو باشد آب فراوان است.

بنابراین در این وضعیت کم‌آبی این خصلت گاندو نعمت بزرگی برای حفظ منابع آبی است و این مهم را اهالی بومی خوب درک کرده‌اند. گاندو که به زبان محلی به معنای «راه رونده بر روی شکم» است، فقط در بلوچستان در حوضه رودخانه‌های سرباز، باهو کلات، خواجو و نهنگ زندگی می کند.

با توجه به اهمیت حفاظت ازاین‌گونه ارزشمند، سازمان حفاظت محیط‌زیست برنامه حفاظت گاندو را تهیه و به استان‌ها ابلاغ کرده است و در بازنگری مبالغ جریمه شکار و آسیب به حیات‌وحش؛ جریمه آسیب به گاندو را ۲۰ میلیون تومان تعیین کرد.

اصغر مبارکی عضو گروه تخصصی کروکودیل وابسته به اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) به خبرنگار علمی ایرنا گفت: حوزه پراکنش گاندو در ایران حاشیه‌ای‌ترین زیستگاه این گونه است، زیستگاه اصلی آن شبه‌قاره هند است اما در ایران در بخش‌هایی از چابهار، راسک، نیکشهر، سرباز و سراوان وجود دارد و در حقیقت به‌عنوان یک زیستگاه حاشیه‌ای به‌حساب می‌آید. بنابراین از نظر اقلیمی و شرایط زیستگاهی با زیستگاه اصلی این گونه تفاوت‌هایی دارد برای همین است که پراکنش آن در این حوزه کمتر است.

وی اظهار داشت: بر اساس آخرین سرشماری از گاندو که حدود ۶ سال پیش به صورت کاملاً علمی انجام گرفت و مقاله آن چاپ شد و مورد تائید قرار گرفت، نشان داد که حداقل ۵۰۰ تمساح پوزه‌کوتاه در ایران داریم هر چند تعداد زیادی نیست اما جمعیت آن پایدار است و حتی نسبت به پیش از انقلاب که ۷۰ تا ۲۰۰ تمساح بود افزایش یافته است.

مبارکی با بیان اینکه این گونه در طبقه‌بندی جهانی IUCN در طبقه آسیب‌پذیر قرار دارد، گفت: مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده آن تخریب زیستگاه است که به اشکال مختلف مانند توسعه زمین‌های کشاورزی، جاده‌سازی، تصرف اراضی رودخانه‌ای، تغییر مسیر رودخانه‌ها، سدسازی، توسعه شهری و روستایی صورت می‌گیرد، همچنین آلودگی منابع رودخانه‌ای مانند فاضلاب، سم‌پاشی‌ها، کود و سم همه به‌عنوان منابع آلاینده برخی دیگر از عوامل تهدید مطرح می‌شوند.

وی افزود: در کشورهای دیگر مانند هند یا پاکستان شکار این حیوان به‌عنوان عامل تهدید به شمار می‌رود که بیشتر برای استفاده‌های سنتی شکار می‌شوند زیرا معتقدند گوشت تمساح خاصیت دارویی دارد و از دیگر اجزای آن نیز برای این کار استفاده می‌کنند.

عضو گروه تخصصی کروکودیل وابسته به اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) ادامه داد: تغییرات اقلیم را هم باید برای گونه‌هایی مانند کروکودیل به‌عنوان تهدید متصور شد زیرا اگر افزایش دما که حداقل یک عامل تغییر اقلیم است را در نظر بگیریم می‌بینیم که منجر به تغییرات در جنسیت نوزادان کروکودیل می‌شود، یعنی جنسیت نوزادان این حیوان توسط دمای لانه تعیین می‌شود نه ژنتیک، بنابراین افزایش دما موجب می‌شود این گونه تک جنسیتی شود، در نهایت ممکن است کروکودیل داشته باشیم اما از لحاظ ساختاری جمعیت مناسبی نیست ممکن است تعداد زیادی ماده و یا تعداد زیادی نر باشند، در واقع تناسب جمعیتی به هم می‌خورد و این وضعیت از لحاظ مدیریتی فاجعه است.

مبارکی به بارندگی‌های اخیر در کشور اشاره کرد و گفت: بارندگی‌های اخیر نجات‌بخش جمعیت گاندوها و بهبود وضعیت زیستگاه‌های آن‌ها در ایران بود، منابع آبی منتهی به زیستگاه آن‌ها پرآب و سدهای حوزه زیست تمساح‌ها لبریز شده است و برکه‌ها پر آب شدند؛ بنابراین اگر حداقل دو تا سه سال آینده نیز باران نبارد؛ از نظر تأمین آب بیمه هستند، کم‌آبی جزو عوامل طبیعی است که جمعیت آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

وی درباره حمله تمساح به انسان توضیح داد: تمساح‌ها به‌ندرت به انسان حمله می‌کنند اما به احشام به‌شدت حمله می‌کنند. آنها زمانی به انسان حمله می‌کنند که در شرایط زیستگاهی سخت کم‌آبی و کم غذایی قرار گرفته باشند و ممکن است مثلاً دو تمساح در برکه‌ای باشند و تعدادی بچه در آن آب‌تنی کنند که این مسئله باعث تحریک حیوان و در نهایت حمله شود اما این‌طور نیست که انسانی بیرون برکه باشد و تمساح به قصد حمله حرکت کند.

** ظاهر کلی تمساح ایرانی، گاندو

بچه کروکودیل‌ها بین ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر طول دارند. رنگ آن‌ها زیتونی بوده و نوارهای تیره، بر روی دمشان دارند. در کروکودیل‌های بالغ و مسن‌تر، تعداد دندان‌ها در آرواره پایین و بالا متفاوت است. آرواره بالا ۱۹ دندان و آرواره پایین ۱۵ دندان دارد. در مجموع می‌توان گفت دندان‌های آن‌ها بین ۶۶ تا ۶۸ عدد است. اگر دندان‌های این حیوان بیفتند یا کنده شوند، دوباره درمی‌آیند. پاهای گاندو کوتاه بوده و تنها تمساح بومی ایران و پاکستان است. همچنین رنگ بدنشان، قهوه‌ای روشن با علائم تیره پراکنده بر روی پوست کلفتشان است.

یک پرده عرضی داخل چشم تمساح وجود دارد که برای حضور در زیر آب مفید است. این پرده عرضی پلک سوم تمساح به‌حساب می‌آید. در سوراخ بینی گاندو ماهیچه‌ای وجود دارد که از بینی زیر آب محافظت می‌کند. گوش گاندو به‌صورت شکاف باریک در عقب چشم واقع شده و پوسته‌ای متحرک جهت محافظت در زیر آب دارد.

در قسمت پشت سر و در ناحیه گردن، دو جفت صفحه شاخی بزرگ دیده می‌شود. در قسمت پاهای جلوی خود پنج انگشت و در پاهای عقبی چهار انگشت دارد. میانگین طول این کروکودیل‌ها در نرها ۳ متر و ماده‌ها دو متر و ۴۵ سانتی‌متر و میانگین وزن آن‌ها ۵۵۰ کیلوگرم است. عموماً تمساح‌های نر زودتر به بلوغ می‌رسند و جثه بزرگ‌تری نسبت به تمساح ماده دارد.

گاندو قوی‌ترین پاها را در میان همه تمساح‌ها دارد.

این ویژگی به خاطر آن است که نسبت به سایر تمساح‌ها بیشترین راهپیمایی روی زمین را دارد. این ویژگی یک تغییر تکاملی است، زیرا منابع آبی کم و پراکنده، گاندو را مجبور کرده که برای دستیابی به منابع آبی جدید مسیرهای خشکی را طی کنند و چون بیشترین تکیه برای راه رفتن بر روی پای عقبی است، پای عقبی آن‌ها قوی‌تر است.

این گونه دارای اندام‌های حسی پوستی است که به فشار آب حساس است. اگر یک ماهی از کنارشان حرکت کند، از طریق فشار آب متوجه حضور آن می‌شود. این اندام حسی در همه جای بدن گاندوها وجود دارد.

دم تمساح، نیمی از بدن آن‌ها را تشکیل می‌دهد. این دم در حرکت تمساح در آب، کمک می‌کند. طول تمساح ایرانی، گاندو به ۴ متر می‌رسد.

نحوه هضم غذا در تمساح ایرانی، به این شکل است که بیشتر طعمه خود را به تکه‌های بزرگی که قابل بلعیدن است، تقسیم می‌کند. این حیوان، شکارهای کوچک خود را می‌بلعد. شکارهای بزرگ را هم مدتی زیر آب یا آفتاب نگه می‌دارد تا گوشت آن شل شود. سپس آن را تکه‌تکه کرده و می‌خورد. در نهایت اسیدهای گوارشی قوی حیوان، باعث هضم غذای آن‌ها می‌شود.

** طول عمر تمساح ایرانی

گاندوها باقی‌مانده‌ای از راسته کروکودیل‌هایی هستند که در دوره زمین‌شناسی مزوزوئیک، بین ۲۲۵ تا ۲۶۵ میلیون سال قبل زندگی می‌کردند. این نوع حیوان، گوشتخوار و شکارچی است که از ماهی، پرندگان و پستانداران اطراف رودخانه‌ها، تغذیه می‌کند. به دلیل کم شدن حیوان ات در این ناحیه، تمساح ایرانی، گاندو بیشتر از سگ‌های وحشی برای شکار استفاده می‌کند. در مجموع هر حیوانی که در اطراف محیط‌زیست این حیوان پیدا شود، می‌تواند طعمه آن‌ها شود.

این حیوان بین ۴۰ تا ۶۰ سال عمر می‌کند که اگر تمام شرایط زندگی این حیوان مساعد باشد، تا ۶۰ سالگی زنده می‌ماند.

فصل جفت‌گیری تمساح ایرانی اسفندماه است. این حیوان بعد از جفت‌گیری تا اردیبهشت‌ماه حدود ۲۵ تا ۳۰ تخم می‌گذارد که تخم‌ها در خرداد و تیر تبدیل به نوزاد می‌شوند. تمساح پوزه‌کوتاه ایرانی یا همان گاندو، معمولاً بین ۵ تا ۱۰ سالگی خود، بالغ می‌شود. متأسفانه به دلایل محیط زیستی مانند بی‌آبی و گرمای شدید یا طعمه حیوانات دیگر شدن (حیواناتی مانند پرندگان شکاری، مرغان ماهی‌خوار، بزمجه، سگ، روباه و شغال)، تنها تعداد کمی از نوزادان این حیوان (بین ۵ تا ۱۰ درصد)، به سن بلوغ می‌رسند. تمساح ماده در حاشیه‌های شنی رودخانه گودالی به عمق نیم متر حفر می‌کند و در آن تخم می‌گذارد. فصل بارانی و موسمی را می‌توان فصل تخم‌گذاری تمساح‌ها دانست.

تمساح ماده در گونه تمساح ایرانی، تنها گونه‌ای از خزندگان ایرانی است که از تخم‌های خود تا هنگام به دنیا آمدن و پس از آن مراقبت می‌کند. پس از ۶۰ روز نوزادان از تخم بیرون می‌آیند. نوزادان این حیوان از حشرات، دوزیستان کوچک و بچه‌ماهی‌ها تغذیه می‌کنند.