دریاچه ارومیه یکی از مهمترین و ارزشمندترین زیست‌ بوم‌های آبی در شمال غرب ایران است، نزدیک به ۵۵۰ گونه گیاهی یک ‌ساله و چند ساله در ناحیه اکولوژیک دریاچه شناسایی شده است، پوشش گیاهی بیشتر این منطقه شامل گونه‌‌های شورپسند، خشکی ‌دوست و آبزی است.
دریاچه ارومیه به ‌دلیل برخورداری از ویژگی‌های طبیعی و اکولوژیکی منحصر به فرد، از سال ۱۳۴۶ به عنوان پارک ملی و به همراه جزایر «کبودان» و «قیون داغی» جزو مناطق حفاظت شده اعلام شده است، همچنین این دریاچه در سال ۱۳۵۴ به عنوان سایت رامسر( تالاب بین ‌المللی) ثبت و در سال ۱۳۵۶ از سوی یونسکو جزو مناطق حفاظت ‌شده اعلام شد.
حوضه آبریز دریاچه ارومیه با مساحت ۵۱ هزار و ۸۷۶ کیلومتر مربع یکی از ۶ حوضه آبریز اصلی کشور است، این دریاچه به ‌عنوان بزرگترین دریاچه داخلی ایران و از مهمترین و با ارزش‌ ترین اکوسیستم‌های آبی ایران و جهان به شمار می‌آید، اکوسیستم این دریاچه نمونه‌ای شاخص از یک حوضه آبریز بسته است که تمام روان‌آب‌‌های جاری در رودخانه ‌های حوضه به آن تخلیه می‌‌شود.
از این رو مهمترین منابع تامین آب دریاچه ارومیه، بارش مستقیم بر روی دریاچه و همچنین منابع آب ورودی از طریق رودخانه‌های حوضه آبریز به آن است، بر اساس آمار آب‌دهی رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه، سهم رودخانه‌‌های ورودی از جنوب دریاچه در تامین آب مورد نیاز آن ۶۵ درصد و سهم رودخانه «آجی‌چای» نیز ۱۰ درصد است، لذا رودخانه‌های جنوبی به‌ ویژه زرینه‌ رود از سهم قابل ملاحظه‌ای در تامین آب دریاچه برخودار است.
اما چند سالی است که به طور مداوم شاهد کاهش تراز آب دریاچه ارومیه هستیم که به اعتقاد کارشناسان کاهش آب ورودی به آن یکی از دلایل اصلی کاهش تراز آب دریاچه است که با توجه به اهمیت موضوع ، با روی کار آمدن دولت یازدهم ستاد احیای دریاچه ارومیه تشکیل و از هشتم تیرماه ۹۳ عملیات اجرایی نجات آغاز شد و تاکنون به دستاوردهای خوبی رسیده که یکی از مهمترین آنها تثبیت وضعیت دریاچه است.

** تغییرات تراز دریاچه ارومیه
تراز دریاچه ارومیه از سال ۱۳۴۴ تا سال ۱۳۷۲ در حد فاصل ۱۲۷۴ متر تا ۱۲۷۸ متر در تغییر بوده است، اما پس از گذر از این میزان کاهش در سال ۱۳۷۲، روند کاهشی تراز دریاچه ارومیه آغاز شد و تا سال ۱۳۹۳ شاهد کاهش متوسط سالانه ۴۰ سانتیمتر و مجموعا ۸ متر از تراز دریاچه ارومیه بودیم.

** دستاوردهای ستاد احیای دریاچه ارومیه
پس از عزم دولت یازدهم برای احیای دریاچه ارومیه و تصویب طرح نجات دریاچه ارومیه در اولین جلسه هیئت دولت در سال ۱۳۹۲، راهکارهای ۲۷گانه طرح ملی نجات دریاچه ارومیه منشعب از مطالعات متخصصان داخلی و خارجی در سومین جلسه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه در هشتم تیرماه سال ۱۳۹۳ تصویب و ابلاغ و با دستور ریاست جمهوری عملیات اجرای این طرح آغاز شد.
این اقدام بارقه‌های امید به احیای دریاچه ارومیه را در دل یکایک مردم منطقه آذربایجان و تمام ملت ایران روشن کرد و سرآغاز گام ‌نهادن تمامی دستگاه‌‌های اجرایی ملی و استانی با نظارت ستاد احیای دریاچه ارومیه در راستای احیای پایدار این دریاچه و رسیدن به تراز اکولوژیک شد.

** تغییرات تراز دریاچه ارومیه در سال‌های قبل
در بازه ‌زمانی چهارساله از سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷ با وجود اینکه به صورت میانگین بارش حوضه آبریز دریاچه ارومیه برابر ۳۲۰ میلیمتر بوده است، اما کاهش تراز دریاچه ارومیه ادامه داشته و وضعیت دریاچه روز به ‌روز بدتر می‌‌شد، پس از تصویب طرح نجات دریاچه ارومیه و با وجود تغییر نداشتن چشمگیر بارش حوضه در چهار سال گذشته، تراز دریاچه ارومیه نسبت به تراز احتمالی از روند گذشته، با افزایش ۹۰ سانتیمتری همراه بوده است و این مهم نشان‌دهنده توقف روند سابق و یا به عبارت بهتر تثبیت شرایط دریاچه ارومیه بوده است. همانگونه که مشخص است تراز دریاچه ارومیه با افزایش ۲۳ سانتیمتری به یکهزار و ۲۷۰ متر و ۹۶ سانتی متر رسیده که این ناشی از افزایش حجم آب دریاچه از ۱۸۴۰ میلیون متر مکعب به ۲۴۰۰ میلیون متر مکعب است.
با توجه به اینکه مهمترین معضل خشک‌ شدن دریاچه ارومیه، خسارت‌های بهداشتی و سلامتی مردم منطقه ناشی از گرد و غبار برخاسته از کف دریاچه است، با افزایش حجم و تراز دریاچه پهنه بزرگتری پوشش داده شده و اکنون مساحت دریاچه برابر ۲۴۷۰ کیلومتر مربع است.

** کاهش ۶۵ درصدی مصرف آب سد حسنلو
سد حسنلو واقع بر رودخانه گدارچای، یک سد خارج از بستر است، همزمان با تصویب طرح نجات دریاچه ارومیه و مصوبه این کارگروه ملی برای جلوگیری از توسعه اراضی کشاورزی آبی حوضه آبریز دریاچه ارومیه، اقدامات متعددی برای کاهش مصارف آب اراضی پایاب سد آغاز شد.
نتیجه این اقدامات با مشارکت فعال مردم منطقه کاهش ۶۵ درصدی مصرف آب کشاورزی سد حسنلو در سال آبی ۹۷-۱۳۹۶ بوده که این مساله با اصلاح الگوی کشت در اراضی پایاب سد رخ داده است، به عبارت دقیق‌تر با حذف محصولات پر آب‌بر و کاهش سطح زیر کشت چغندر قند از یک هزار و ۲۵۲ هکتار در سال زراعی ۹۵-۱۳۹۴ به صفر هکتار در سال آبی ۹۷-۱۳۹۶ رسید و همزمان جایگزینی و توسعه کشت محصولات کم‌آب‌بر و افزایش سطح زیرکشت کلزا از صفر هکتار در سال زراعی ۹۶-۱۳۹۵ به یک هزار و ۵۰۰ هکتار در سال زراعی ۹۷-۱۳۹۶ افزایش یافت.
مصارف کشاورزی سد حسنلو از ۴۴ میلیون متر مکعب در سال ۹۳-۱۳۹۲ به ۱۵ میلیون مترمکعب در سال ۹۷-۱۳۹۶ کاهش یافته است. این دستاورد مهم و بزرگ و کاهش ۶۵ درصدی مصارف کشاورزی این اراضی را می ‌توان نتیجه همکاری و تلاش تمامی مردم و مسئولان منطقه دانست.

** تحویل حجمی آب کشاورزی در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد
تحویل حجمی آب کشاورزی با توجه به ایجاد امکان رصد میزان مصرف آب توسط زارعین هر حوضه یکی از اولین قدم‌ها در زمینه مکانیزه کردن کشاورزی و افزایش راندمان مصرف آب در این حوضه است که در ایران و پس از تصویب آیین‌نامه اجرایی بهینه‌سازی مصرف آب کشاورزی توسط هیئت وزیران در سال ۱۳۷۵، وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی ملزم به تحویل حجمی آب در شبکه‌های آبیاری و زهکشی کل کشور شده‌اند.
اما با گذشت بیش از دو دهه از تصویب این آیین‌نامه این مهم در شبکه ‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه اتفاق نیفتاده است، بر همین اساس ستاد احیای دریاچه ارومیه با مشارکت وزارتخانه ‌های نیرو و جهاد کشاورزی اقدام به تجهیز شبکه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه به تحویل حجمی آب کرده و در اولین قدم این پروژه در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد در وسعت ۱۲ هزار هکتار محقق شد.
بر این اساس در چهار سال گذشته آب تحویلی به این شبکه مطابق مصوبه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه ۲۴ درصد کاهش یافته و این کاهش با اجرای پروژه تحویل حجمی آب اکنون قابل رصد است.

** طراحی و راه‌اندازی سامانه نیاز آبی گیاهان برای بهره‌برداری کشاورزان
با توجه به اینکه عمده مصرف در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در بخش کشاورزی است، برنامه ‌ریزی آبیاری و تعیین زمان آبیاری گامی مهم در راستای مصرف بهینه آب است، هدف از طراحی سامانه نیاز آبی گیاهان، تعیین میزان دقیق این نیاز با استفاده از پردازش تصاویر ماهواره‌ای و در اختیار قراردادن اطلاعات مناسب به کشاورزان حوضه است.
با این هدف سامانه نیاز آبی گیاهان تهیه شده و با تعیین پایلوت اراضی کشاورزی پایاب سد مهاباد اکنون اطلاعات سامانه در حال کاوش است.

** توسعه شبکه پایش ایستگاه‌های هواشناسی حوضه آبریز دریاچه ارومیه
به منظور افزایش دقت پیش‌بینی هواشناسی و انجام محاسبات مرتبط با نیاز آبی محصولات کشاورزی به عنوان اصلی‌ترین مصرف‌ کننده آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه لازم بود تا شبکه پایش ایستگاه‌های هواشناسی حوضه آبریز دریاچه ارومیه توسعه داده شود.
بر این اساس یکی از اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه با همکاری سازمان هواشناسی و وزارت نیرو تجهیز ایستگاه‌های هواشناسی کشاورزی، باران‌سنجی خودکار، همدیدی و اقلیم‌شناسی حوضه آبریز دریاچه ارومیه بوده است.

** سرمایه‌گذاری در تولید سه رقم گندم مقاوم به شرایط کم‌آبی
به منظور ایجاد، معرفی، ثبت تجاری گندم سازگار به شرایط کم آبیاری، ستاد احیای دریاچه ارومیه اقدام به سرمایه‌گذاری در این پروژه کرد که منجر به تولید، کشت و تکثیر بذر ۴ رقم گندم مناسب برای شرایط کم آبیاری (یک نوبت آبیاری زمان کاشت و دو نوبت آبیاری در بهار) شد.
با این اقدام تعداد ۵۰۰ بذر دو رگ حاصل از تلاقی‌‌های انجام شده در سال زراعی ۹۷-۱۳۹۶ تحویل و کشت شده است، همچنین تعداد ۱۵۰ لاین خالص گندم مناسب شرایط تنش خشکی در قالب آزمایش مشاهده‌ای بین‌المللی (FAWWON) به مرحله کشت رسیده است.

** توسعه کشت زعفران در شهرستان تکاب
از دیگر اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه در راستای تغییر الگوی کشت از محصولات پرآب‌بر به کم‌آب‌بر توسعه کشت زعفران در حوضه آبریز دریاچه ارومیه به عنوان محصول کم‌آب‌بر در شهرستان تکاب است، این اقدام علاوه بر نیاز به اقدامات فنی کشاورزی نیازمند طرح ‌های تبلیغاتی و فرهنگی، اجتماعی به منظور آشنایی مردم منطقه و جلب‌ نظر آنان بوده که با همکاری کارشناسان ملی و منطقه‌ای این مهم به وقوع پیوسته است.

** تسهیل‌گری ایجاد مشاغل غیرمتکی بر مصرف آب
با توجه به اینکه بخش عمده آب مصرفی حوضه آبریز دریاچه ارومیه در بخش کشاورزی متمرکز شده است، به اعتقاد بیشتر کارشناسان آب و کشاورزی راه ‌حل احیای دریاچه ارومیه کاهش مصارف آب کشاورزی حوضه از طریق بهبود مصرف آب و جلوگیری از توسعه در آینده بوده که این مهم در مصوبات کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه نیز منعکس شده است.
اما همزمان با این اقدامات و باتوجه به وابستگی معیشت مردم حوضه به کشاورزی لازم است اقداماتی در زمینه توسعه مشاغل جایگزین در حوضه که به آب متکی نباشند صورت گیرد، بر این اساس یکی از اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه در بعد فرهنگی ، اجتماعی اقدام به تاسیس خانه توسعه به منظور تسهیل‌گری در ایجاد اینگونه مشاغل بوده است که در اولین اقدام این مهم در شهرستان تکاب رخ داده است.
در این زمینه دوره‌های آموزشی رایگان با هدف کارآفرینی و توانمندسازی در بخش کشاورزی برگزار و مدرک معتبر از سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی اخذ شد، به علاوه پشتیبانی مالی از مردم این شهر از طریق تسهیلات اقتصاد مقاومتی و مشاغل پایدار انجام شد.

** مشارکت جوامع محلی در استقرار کشاورزی پایدار و حفاظت از تنوع زیستی
ستاد احیای دریاچه ارومیه تکیه اصلی خود را بر مطالعات متخصصان و کارشناسان داخلی قرار داده اما همواره سعی شده از فرصت ‌های خارجی بهره گرفته شود، یکی از این اقدامات مشارکت جوامع محلی در استقرار کشاورزی پایدار و حفاظت از تنوع زیستی با همکاری سازمان برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) است که در فاز اول در سال ۱۳۹۴ در ۴۱ روستا، در فاز دوم در سال ۱۳۹۵ در ۷۵ روستا، در فاز سوم در سال ۱۳۹۶ در ۹۰ روستا و در فاز چهارم در سال ۱۳۹۷ در ۱۱۰ روستا اجرایی شد.

** طرح آمارگیری امکان‌پذیری گزینه‌های کاهش ۴۰ درصد مصرف آب
در راستای بهبود مصارف کشاورزی و اجرای مصوبه کاهش ۴۰ درصد مصارف کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه، با هدف ارائه تصویر جامع از فعالیت‌های کشاورزی و وضعیت معیشت خانوارهای روستایی و همچنین ارائه مبنای بررسی امکان ‌پذیری گزینه‌‌های سیاستی، با همکاری سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد طرح آمارگیری امکان‌پذیری گزینه‌های کاهش ۴۰ درصد مصرف آب از یک هزار و ۶۹۴ کشاورز در ۱۳۹ روستای حوضه آبریز دریاچه ارومیه انجام شد.
این اقدام در ۶ زیر حوضه آبریز دریاچه ارومیه (آجی‌چای، زرینه‌رود، باراندوزچای، روضه‌چای،‌ شهرچای، نازلوچای) و با نمونه‌گیری تصادفی، خوشه‌بندی و طبقه‌بندی شده صورت گرفته است.

** تهیه مدل هیدرولوژی (چرخه آب) حوضه آبریز دریاچه ارومیه
این پروژه با هدف تهیه مدل یکپارچه هیدرولوژی (چرخه آب) در حوضه آبریز دریاچه ارومیه با رویکرد یکپارچگی آب سطحی و زیرزمینی انجام شده که نتیجه آن تکمیل مدل در بخش جنوبی حوضه آبریز برای کمک به تصمیم‌گیری‌های مدیریتی در حوضه آب و کشاورزی بوده و اکنون تهیه مدل در بخش غربی و شرقی با مشارکت سازمان بین‌المللی جایکا (سازمان دولتی مستقل بین‌المللی در ژاپن) در دست تهیه است.

** همکاری مشترک با دانشگاه یوتا آمریکا
از دیگر موارد همکاری و کسب تجربه ستاد احیای دریاچه ارومیه همکاری با دانشگاه یوتای آمریکا به منظور انتقال تجربیات دریاچه «گریت سالت لیک » آمریکا است. در این راستا در موضوعات لیمونولوژی دریاچه ارومیه، مدیریت تامین حقابه دریاچه ارومیه از سدها، اکوسیستم، زیستگاه و مدیریت منابع آب برای احیای دریاچه ارومیه و کیفیت آب و مدیریت داده‌ها همکاری شکل گرفته است.
این همکاری با هدف بازیابی دریاچه و در عین حال تهیه یک مدل بهره‌برداری از مخازن سدهای حوضه دریاچه به منظور تامین حقابه زیست ‌محیطی انجام می شود.
دریاچه ارومیه و دریاچه «گریت سالت » آمریکا به لحاظ شرایط فیزیکی دارای شباهت‌های فراوانی بوده و هر دو با معضل خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند.

** روند تغییرات مناطق پتانسیل غبار دریاچه ارومیه بین سال ۱۳۹۳ و ۱۳۹۶
یکی از مهمترین معضلات ناشی از بحران دریاچه ارومیه گرد و غبار برخاسته از پهنه خشک‌ شده دریاچه ارومیه و مخاطرات بهداشتی و سلامتی برای مردم منطقه است، از ابتدا یکی از اهداف طرح احیای دریاچه ارومیه پوشش مناطق فوق بحرانی مستعد گرد و غبار دریاچه بوده که مقایسه آن بین سال ۱۳۹۳ و ۱۳۹۶ نشان از کاهش ۶۱ درصدی سطح این مناطق به دلیل افزایش تراز دریاچه ارومیه دارد، بنابر نتایج این بررسی منابع غبار در سال ۱۳۹۳ برابر با ۵۹ هزار هکتار بوده که در سال ۱۳۹۶ به ۲۳ هزار هکتار کاهش یافته است.
در این راستا یکی از موثرترین اقدامات در همین زمینه، فعالیت‌ های کاهش اثرات و یا به عبارت بهتر تثبیت بیولوژیک کانون تولید گرد و غبار در این چهارسال در حاشیه دریاچه ارومیه بوده است.
این اقدامات با هدف جلوگیری از گسترش گرد و غبار ناشی از پیکره خشک ‌شده دریاچه ارومیه به شهرهای اطراف دریاچه بوده که شامل ایجاد بادشکن غیر زنده، کاشت نهال گز و قره‌داغ و قرق اراضی است.