مدتی است در گوشه و کنار با دانشجویانی مواجه می شویم که داروهایی را بدون تجویز پزشک و بدون نظم و میزان مشخصی مورد استفاده قرار می دهند تا قدرت یادگیری و حافظه شان افزایش یابد و یا حتی بتوانند برای خواندن درس هایشان شب را بیدار بمانند. این یکی از مواردی است که به نام سوء مصرف دارو شناخته می شود. سوء مصرف دارو گاهی با عواقب بسیار خطرناک جسمی و حتی مرگ همراه می شود.

برخی گمان می کنند سوء مصرف دارو تنها به مصرف داروهای غیر قانونی مثل ماری جوانا گفته می شود. یا به خاطر توجه رسانه ها به داروهای به کار گرفته شده برای بدن سازی، سوء مصرف مکمل ها را نیز به این مورد اضافه می کنند. در حالی که داروهای مجازی که در داروخانه ها عرضه می شوند نیز می توانند در میان داروهایی قرار بگیرند که مورد سوء مصرف قرار می گیرند. به عنوان مثال برخی از دانشجویان به همان دلایلی که ذکر شد از مشتریان این داروها هستند. مشتریان این داروها بیمار نیستند و به شکل نامنظم و گاهی بیش از اندازه این داروها را مورد مصرف قرار می دهند.

«سوء مصرف دارو زمانی به وقوع می پیوندد که فردی به صورت دانسته، بی تجویز پزشک و بدون رعایت میزان و زمان دقیق به مصرف دارویی مبادرت می کند. سوء مصرف دارو از عوامل تهدید کننده نظام سلامت است».

این تعریف از سوء مصرف دارو را دکتر مهران ولایی مدیر نظارت بر امور دارو و مواد مخدر دانشگاه علوم پزشکی ایران ارایه می کند.

وی درباره انواع سوء مصرف داروها می گوید:«یک گروه از موارد سوء مصرف داروها مربوط به داروها و مکمل هایی است که افراد ورزشکار و جوانان از آنها استفاده می کنند. گروه دیگر داروهایی هستند که خانم ها به خاطر عوارض جنبی آنها که لاغری است به عنوان داروی لاغری مورد استفاده قرار می دهند. که خانم ها مورد استفاده قرار می دهند. بخش دیگر از سوء مصرف داروها مربوط به داروهای محرک است. گروه دیگر نیز مربوط به داروهای مخدر و شبه مورفین است. این داروها معمولاً برای کاهش درد مصرف می شود و با تحریک گیرنده های افیونی مغز تأثیرشان را اعمال می کنند. دسته دیگر نیز داروهایی هستند که در داروخانه ها به فروش می رسند که از جمله آنها می توان به داروهای ضدافسردگی و ضد درد اشاره کرد.»

داروهای زیادی در زیر مجموعه این پنج دسته از داروها قرار می گیرند. به عنوان مثال در این زمینه از ترامادول می توان نام برد. عوارض سوء مصرف این دارو بسیار زیاد است.

دکتر ولایی درباره این دارو می گوید:«قرص های ترامادول که داروهای ضد درد هستند، حالت ضدافسردگی و نشاط آور هم دارند. این قرص ها اعتیاد آورند و در صورت سوء مصرف می توانند آسیب های جدی به مغز برسانند و موجب تشنج شوند. در کنار این دارو که از دسته داروهایی است که می توان از داروخانه تهیه کرد، گروه داروهای بنزودیاسپین نیز قرار دارد که به خاطر اثر آرام بخشی و خواب آوری و ضد اضطراب برخی آن را مورد سوء مصرف قرار می دهند. از عوارض داروهای خواب آور، تیرگی بینایی، دوبینی و از دست دادن تعادل جسمانی و حرکتی است. کاهش حافظه و خواب آلودگی و کاهش فعالیت های روده و معده،‌ کاهش تنفس و نهایتاً مرگ از جمله عوارض دیگر این داروها است. از جمله داروهای دیگری که می توان از داروخانه ها و حتی سوپرمارکت ها تهیه کرد الکل است. الکل بیشتر برای ضدعفونی کردن و ساخت داروهای ترکیبی برای بند ناف و یا درمان جوش و … مورد استفاده قرار می گیرد. مورد سوء مصرف الکل برای شرب است که می تواند آسیب های کبدی شدیدی ایجاد کند و از نظر مصرف الکل ما خطرناک ترین نوع الگوی مصرف را در جهان داریم.»

وی درباره سوء مصرف داروهای مخدر نیز می گوید:«از آن جایی که داروهای مخدر داروهای تحت کنترل محسوب می شوند، توزیع آنها با خود دانشگاه ها است. بیمارستان ها، کلینیک ها، مراکز جراحی محدود و مراکز آموزش درمانی که برای تسکین درد از آنها استفاده می کنند، براساس پروتکل و روندی برنامه ریزی شده این داروها را از دانشگاه ها از جمله دانشگاه علوم پزشکی ایران تحویل می گیرند. آنها پوکه خالی آمپول را تحویل می دهند و داروی جدید تحویل می گیرند و همه چیز کاملاً تحت کنترل است. بیماران صعب العلاج نظیر بیماران سرطانی و بیماران خاص، از افراد دیگری هستند که براساس مستندات، پاتولوژی و نسخه پزشک این داروها به آنها که غالباً در منزل هستند تحویل داده می شود. مراکز ترک اعتیاد نیز این داروها را برای درمان بیمارانی که معتاد شده اند مورد استفاده قرار می دهند.

البته باید این نکته را ذکر کرد که در این زمینه افراد باید به مراکزی که از و دانشگاه های علوم پزشکی و بهزیستی مجوز دارند مراجعه کنند و به آگهی هایی که از طریق روزنامه ها و مجلات و حتی به شکل منطقه ای و محلی و … به نام ترک فوری اعتیاد و یا درمان تضمینی اعتیاد چاپ می شوند اطمینان نکنند. همچنین از اعتماد به آگهی هایی که از طریق ماهواره برای ترک اعتیاد پخش می شود بپرهیزند. چون که کسانی که از طریق ماهواره درباره این داروها تبلیغ می کنند آنها را به صورت پیک در اختیار مشتریان قرار می دهند و جای ویژه ای هم ندارند. به طورکلی هیچ یک از این اینها وجاهت قانونی ندارند. به هر حال با وجود کنترل هایی که وجود دارد بعضی از معتادان غالباً از طریق مراکز غیرمجاز آنها را تهیه می کنند و مورد سوء مصرف دارویی قرار می دهند. از جمله داروهایی که در این زمینه مورد سوء مصرف معتادان قرار می گیرد متادون است. در این زمینه می توان به برخی از عطاری ها و فروشندگان گیاهان دارویی هم اشاره کرد که داروهایی عرضه می کنند که می تواند حاوی مواد مخدر نیز باشد.»

وی عوارض ناشی از سوء مصرف داروهای مکمل و نیروزا که غالباً از داروهای آنابولیک هستند و از سوی جوانان و ورزشکاران برای افزایش حجم عضلات مورد سوء مصرف قرار می گیرند را عوارض قلبی، عروقی، کبدی، عوارض جنسی و حتی مرگ برمی شمرد. به این ترتیب این داروها در کنار داروهای محرک یا روان گردان که به صورت غیر نسخه ای و به منظور ایجاد حالت «سرخوشی» مورد سوء مصرف قرار می گیرند هم از جمله موارد سوء مصرف داروها هستند که مصرف کنندگان را دچار عوارض زیادی می کنند.

⇐ کسانی که به سوء مصرف دارو روی می آورند

طبیعی است که هیچ فردی بدون انگیزه به سوء مصرف دارو نمی پردازد و دانسته یا نادانسته تن به عوارض خطرناک سوء مصرف داروها نمی دهد. متأسفانه در کشور ما آماری که بتوان به استناد آن گفت میزان شیوع سوء مصرف داروها چه قدر است وجود ندارد. اما آمارهایی که در مورد کشور آمریکا وجود دارد شیوع چشمگیر سوء مصرف داروها را در سطح این جامعه نشان می دهد.

آمارهایی که دکتر فرهاد بارانی کارشناس ارشد مدیریت نظارت بر دارو و مواد مخدر دانشگاه علوم پزشکی ایران در اختیار دارد، حاکی از این است که سالانه ۴۰ میلیون نفر در آمریکا دچار بیماری های ناشی از سوء مصرف داروها می شوند. در سال ۲۰۰۳، ۱٫۲ میلیون نفر محرک ها، ۱٫۹ خواب آورها و ۴٫۷ میلیون نفر ضد دردها را مورد سوء مصرف قرار داده اند. در این کشور در همین سال، درصد استفاده از ماری جوانا تنها در سنین ۱۵-۱۴ سال هفت دهم درصد بوده است.

وی به آمارهای دیگری استناد می کند که براساس آنها گردش مالی مکمل های غذایی ۴۰۰-۳۰۰ میلیون دلار در سال است. که ۱۰۰ میلیون دلار آن به صورت قاچاق وارد کشورها می شود. به استناد سخن رییس انجمن داروسازان ایران در حدود ۹۰۰ نوع مکمل غذایی در جهان تولید می شود که ۲۵-۲۰ درصد آن به صورت قاچاق در جهان توزیع می شود. اکثر داروهای قاچاق تقلبی هستند ولی لزوماً تقلبی نیستند.

دکتر بارانی بر اساس نظرات جامعه شناسان و روانشناسان سن، جنس و عملکرد تحصیلی را عوامل اعتیاد به داروها ذکر می کند و مواردی از قبیل تبلیغات در زمینه داروها و تحت تأثیر رسانه ها و مناسبات اجتماعی و دوستان قرار گرفتن را نیز از دیگر عوامل این نوع اعتیاد برمی شمرد.

وی می گوید:«سوء مصرف داروها می تواند به تصادفات، خشونت، استرس، سوء رفتار با کودکان، فرار از خانه و در نهایت از دست دادن شغل منجر شود و به طور کلی میزان جرم را در جامعه افزایش دهد. عوارض دیگر سوء مصرف داروها خواب آلودگی، تهوع، یبوست، پریشانی، عدم هوشیاری، هیجان غیرمنطقی یا بی اندازه، کج خلقی و زودرنجی، بی حسی، خستگی و کوفتگی، سرگیجه، لکنت زبان، تنگی نفس، نقص عضو و در نهایت مرگ است. در ارتباط با عوارض سوء مصرف داروهای پرورش اندام نیز می توان به  عقیم شدن، کلفت شدن صدا در بانوان، بزرگ شدن پستان در آقایان و عوارض مختلف دیگر اشاره کرد. وقتی می شنویم که ورزشکاری هنگام بازی فوت شده است یعنی این که او با سوء مصرف داروها در خود ظرفیتی ایجاد کرده که مافوق ظرفیت اعضای بدن او از جمله قلب و ریه اش بوده است.

سوء مصرف داروها هم هم با انگیزه ها و دلایل مختلفی انجام می شود. کاهش درد، فارغ شدن از استرس های روانی، ایجاد هیجان های کاذب، تمایل به تغییرات سریع فیزیکی در بدن مثل لاغر شدن درخانم ها، تمایل ورزشکاران رشته بدنسازی و سایر رشته های ورزشی جهت افزایش قدرت بدنی از جمله این دلایل هستند. در دانشجویان افزایش موقت قدرت حافظه در هنگام امتحان و نیز افزایش قدرت یادگیری که باز هم موقتی است، از جمله انگیزه های آنها در سوء مصرف داروها است. بالا رفتن طبقات اجتماعی در آنها و ارضا نشدن توقعاتشان، فشار ناشی از دور بودن از خانواده، سنگین بودن درس ها، بروز مسایل عاطفی در محیط های دانشگاهی هم موجب می شود برای کاهش فشارها به مصرف خودسرانه داروها روی بیاورند».

خودوابستگی دارویی یعنی این که دارویی را بدون تجویز پزشک زیاد مصرف کنیم و مصرف آن برایمان تبدیل به عادت شود. نتیجه این عادت هم ایجاد احساس نیاز جسمی و روانی به آن دارو  است و این نیاز را هنگام قطع دارو به خوبی احساس می کنیم. بنابراین چه دلیلی دارد که از ابتدا به سوء مصرف داروها روی بیاوریم و مجبور شویم با عوارض خطرناک جسمی و روانی ناشی از آن دست و پنجه نرم کنیم؟