قشم به عنوان نخستین ژئوپارک ایران و خاورمیانه سال  ۱۳۸۵ (۲۰۰۶) درشبکه جهانی ژئوپارک‌های یونسکو ثبت شد، اما به خاطر ناتوانی در اجرای استانداردهای جهانی، در سال ۱۳۹۱ از این فهرست خارج شد. این ژئوپارک اردیبهشت‌ماه امسال پس از رفع مشکلات، دوباره تاییدِ شبکه جهانی ژئوپارک‌های یونسکو را دریافت کرد و به فهرست جهانی بازگشت.

پرونده ژئوپارک ارس نیز از سال ۱۳۸۷ باز و برای ثبت جهانی به یونسکو پیشنهاد شد که هنوز به سرانجام نرسیده است. ایران همزمان درحال آماده کردن پرونده سومین ژئوپارک برای ثبت در یونسکو است.

وصال یحیی شیبانی، مدیر ژئوپارک و نماینده معاونت استانداری و فرمانداری ویژه طبس در امور جهانی شدن ژئوپارک که عضوهیات علمی دانشگاه پیام نور این شهرستان است و از سال ۱۳۸۹ به همراه سه تن از دانشجویانش در رشته زمین‌شناسی، مطالعات این ژئوپارک را آغاز کرد و از سال گذشته نیز با اضافه شدن رییس پیشین اداره منابع طبیعی طبس به این گروه کوچک، رسما پرونده سومین ژئوپارک ایران را برای ثبت جهانی باز کردند، درباره جزییات آن و نگاه‌های محافظه کارانه‌ای که روند پیگیری این پرونده را کمی با سنگ‌اندازی روبرو کرده است به خبرنگار ایسنا توضیح داد.

او گفت: مطالعات اولیه‌ی درباره ژئوپارک طبس از ابتدای سال ۱۳۸۹ شروع شد، مرحله نخست شناسایی سایت‌ها و نام‌گذاری آن‌ها بود. فیلمی هم با عنوان ژئوتوریسم طبس ساخته شد. همزمان با مطرح شدن شرکت‌های دانش بنیان در کشور، ما هم شرکتی را با این عنوان در شهرستان طبس راه‌اندازی کردیم که از یزد حمایت می‌شد. آن زمان طبس جزو استان یزد بود. از آنجا که هیات علمی دانشگاه بودم، حمایت‌ها و خدمات کوچکی را از دانشگاه طبس نیز دریافت می‌کردیم تا کارهای مطالعاتی را پیش ببریم.

وی افزود: نتیجه مطالعات انجام شده را در کتاب اطلس میراث‌زمین شناختی طبس گردآوری کردیم که تمام ژئوسایت‌های ملی و بین‌المللی در آن به تفکیک مشخص شده که در نشست اردیبهشت‌ماه سال ۹۷ در قشم رونمایی می‌شود. طرح ژئوپارک طبس از سال گذشته وارد فاز اجرایی شده است که نخست ثبت ملی آن را که در سازمان زمین‌شناسی انجام می‌شود، پیگیری می‌کنیم و سپس جهانی شدن آن را محقق خواهیم کرد.

مدیر ژئوپارک طبس درباره بازه‌ی زمانی اجرای استانداردها در این منطقه، اظهار کرد: برنامه نخست آموزش دبستان‌ها، دبیرستانی‌ها و معلمان است. پس از آن کارگاه‌هایی برای مسؤولان و مردم محلی برگزار می‌شود تا ژئوپارک را درک کنند تا ابتدای سال آینده اقدامات اجرایی را برای ثبت ملی انجام دهیم و سپس ثبت جهانی را پیگیری کنیم.

برخی مسؤولان، ژئوپارک را ترویج بی‌فرهنگی می‌دانند و آن را به گردشگری ناسالم ربط می‌دهند! متاسفانه هنوز مفهموم ژئوپارک هضم و درک نشده است

وی بیان کرد: متاسفانه برخی مسؤولان با ژئوپارک آشنا نیستند، برخی از آن‌ها نیز رسما اعلام کردند؛ ژئوپارک ترویج نوعی بی‌فرهنگی است.

شیبانی درباره علت ترویج این دیدگاه در بین مسؤولان، گفت: اداره میراث فرهنگی و گردشگری باید همفکری بهتری داشته باشد، اما تا کنون کمرنگ بوده است. در تاسوعا و عاشورایی گروهی از مسافران شادی کرده بودند که برخی مسؤولان آن گردشگری ناسالم را به ژئوپارک ارتباط دادند، درحالی‌که جذب گردشگر بخشی از فعالیت‌های ژئوپارک است و با آن فعالیت‌های ناسالم ارتباطی ندارد. از طرفی برخی گمان می‌کنند چون نام یونسکو وسط است حتما موضوعات دیگری مطرح است.

وی بیان کرد: متاسفانه هنوز ژئوپارک برای مسؤولان محلی هضم نشده، ما می‌خواهیم آن‌ها و مردم محلی دید روشنی نسبت به ژئوپارک پیدا کنند.

مدیر ژئوپارک درپاسخ به این پرسش که ژئوپارک قرار است چه تغییری را در زندگی و اقتصاد مردم ایجاد کند و چگونه مزایای آن برای جامعه محلی و مسؤولان تفهیم شده است؟ گفت: ما یک سال است که کار رسمی ژئوپارک طبس را شروع کرده‌ایم، در تمام جلساتی که گذاشته می‌شود سعی می‌کنیم این مفهوم را واضح بیان کنیم که ژئوپارک یعنی توسعه پایدار و اقتصادی که از دانش بومی مردم گرفته می‌شود، هرچند ابتدای کار در برابر زمین‌شناس‌ها جبهه ای گرفتند، اما هنگامی که پروفسور مارتینی ـ رییس شورای عالی شبکه جهانی ژئوپارک‌های یونسکو ـ تاکید کرد که پایه و اساس ژئوپارک زمین‌شناسی است، اما همه مفهوم آن در این علم خلاصه نمی‌شود، ژئوپارک ترکیبی از فرهنگ، هنر، حیات وحش، طبیعت، مذهب و اقتصاد محلی است. با این حال شهر کوچک است و کار بیشتری را می‌طلبد. ما به زمان و جلسات بیشتری نیاز داریم تا دیگران را متقاعد کنیم.

وی افزود: همین الان که آموزش‌های محلی شروع شده، مقاومت هایی در برابر آن می شود، تا توجیه شوند که قرار است طبس از طریق استاندارد یونسکو شناخته شود و برند جهانی بگیرد، قطعا زمان زیادی صرف خواهد شد. هرچند حمایت فرماندار خیلی در این مسیر کمک خواهد کرد.

این استاد زمین‌شناسی تاکید کرد: اجرای این طرح کمک می‌کند روستاهای هدف گردشگری، همیار ژئوپارک شوند، هدف این است وقتی استانداردها اجرا شد، از آن سایت حفاظت شود، مثلا در کال جنی به هر شکلی تور اجرا می‌شود ماشین داخل دره تردد می‌کند، ما باید ژئوتریل‌هایی تحت استاندارد یونسکو اجرا کنیم تا این سایت حفظ شود. ژئوپارک دنبال گردشگر تخصصی است. افرادی که برای تفریح دنبال آتش روشن کردن و خراب کردن محیط هستند، یا سرمایه‌گذاری که دنبال کافی‌شاپ است، جامعه هدف ما نیست، این فعالیت‌ها برای ژئوپارک قابل هضم نیست.

شیبانی درباره‌ی همسو بودن اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری طبس و یا استان خراسان جنوبی با توجه به این‌که اشتراکات فعالیت آن‌ها در سایت‌هایی که جاذبه‌ی گردشگری محسوب می‌شود، اظهار کرد: ژئوپارک به تنهایی به اهدافش دست پیدا نمی‌کند و باید تحت حمایت حاکمیت محلی باشد که فرماندار طبس تا کنون خیلی بیشتر از اداره میراث فرهنگی حامی این پروژه بوده است. اداره میراث فرهنگی خراسان جنوبی نه تنها همکاری زیادی با ژئوپارک نداشته، بلکه مشکلاتی هم ایجاد کرده است. مثلا مدیریت سایت طبیعی «کال جنی» که یکی از مهم‌ترین سایت‌های ژئوپارک به شمار می‌آید و رییس شورای عالی شبکه جهانی ژئوپارک‌های یونسکو را نیز شگفت‌زده کرده بود، به بخش خصوصی واگذار شد تا در منظر طبیعی آن منطقه دست ببرد، کاری که جزو قوانین و استانداردهای جهانی ژئوپارک‌ها نیست.

او افزود: به هر حال ما با اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان طبس صحبت کردیم که مجوز این سرمایه‌گذاری در سایت طبیعی «کال جنی» تمدید نشود که تا کنون همراه بوده است. از آن‌ها خواستیم از اجرای پروژه‌ای که تعریف شده مانع شوند، هرچند که ژئوپارک اهرم و ابزار قانونی لازم و کافی برای مقابله با ناهنجاری‌های این چنینی ندارد، اما اگر اداره میراث فرهنگی با  ژئوپارک هماهنگ باشد، می‌توان اداره حفاظتی را ایجاد کرد که در کنار آن اداره‌های محیط زیست و صنعت، معدن و تجارت هم قرار گیرند، همه این‌ها باید با هم هماهنگ باشند تا ژئوپارک به نتیجه برسد.

وی ادامه داد: ژئوپارک طبس قراردادی با اداره میراث فرهنگی و گردشگری این شهرستان دارد که برای ثبت ملی سایت‌ها باید از ما کمک بگیرد، درحالی‌که در پرونده ثبت ملی تعدادی از سایت‌ها با وجود دریافت اطلاعات از این گروه، اما هیچ اشاره‌ای به فعالیت‌ها و یا حتی نام آن‌ها نشده است. مصداق آن پرونده کال جنی طبس است. بالاخره برای تهیه این اطلاعات اعضای ژئوپارک که دانشجویان زمین‌شناسی هستند تلاش زیادی کرده‌اند و می‌خواهند دستاورد زحمات خود را ببینند.

ژئوپارک مخفف پارک زمین‌شناسی (Geology Park) است، سرزمین‌هایی که پدیده‌های زمین‌شناسی، باستان‌شناسی، اکولوژیکی و فرهنگی را در خود جای داده‌اند. یونسکو به منظور درک دوره‌های زمین‌شناسی مناطقی را به عنوان ژئوپارک مشخص کرده است. ایده‌ی تاسیس ژئوپارک در سال ۱۹۹۹ عملی شد

او درباره مزاحمت معادن در ثبت ژئوپارک، گفت: اتفاقا معدن ذغال سنگ طبس اسپانسر ژئوپارک است و در تجهیز و آماده‌سازی موزه زمین‌شناسی طبس بسیار همراه بوده و حتی از طرح گسترش موزه ژئوپارک در زمینی به وسعت دوازده هکتار استقبال کرده است. هرچند ما یکی از جاذبه‌هایمان را به خاطر یکی از معادن از دست دادیم، غار جهنم که از نظر زمین‌شناسی، سایت ارزشمندی به شمار می‌آمد به خاطر اجحاف یک معدن، نابود شد.

نماینده معاونت استانداری و فرمانداری ویژه طبس در امور جهانی شدن این ژئوپارک درباره‌ی میزان مشارکت و همکاری اداره محیط زیست نیز گفت: در کارگروه، بیشتر نماینده منابع طبیعی حضور دارد. البته ما فعلا از محیط زیست کمک یا همراهی نخواسته‌ایم، هرچند گروهی که روی یوزپلنگ آسیایی ـ که طبس از مهمترین زیستگاه‌های آن به شمار می‌آید ـ کار می‌کنند، با ما خیلی همراه بوده‌اند.

به گفته شیبانی، ژئوپارک طبس بیش از ۵۰ ژئوسایت را در برمی‌گیرد که باید اولویت‌بندی و معرفی شوند، چرا که شاید همه آن‌ها برای ثبت معرفی نشوند.

ژئوپارک طبس علاوه‌بر پدیده‌های زمین‌شناسی، معادنی چون فلورین و ذغال سنگ، روستاهای تاریخی که از نظر معماری ارزشمند شناخته شده‌اند و قطب‌های مذهبی و مردم‌شناسی را نیز در برگرفته است که اشاره‌ی کوتاهی به برخی از آن‌ها می‌شود؛

«کال جنی»، از مهم‌ترین ژئوسایت‌های طبس به شمار می‌آید که در شمال این شهرستان و تقریبا در ۲۷ کیلومتری مرکز شهر طبس و در نزدیکی روستایی به نام ازمیغان که محل کِشت برنج است، قرار دارد. در کوه‌های منتهی به این دره، قدیمی‌ترین فسیل به قدمت بیش از ۱۶۰میلیون سال پیدا شده که در موزه زمین‌شناسی شهر طبس می‌توان آن را دید. پروفسور مارتینی، رییش شورای عالی شبکه جهانی ژئوپارک‌ها از وجود چنین دره‌ای در ایران بسیار شگفت‌زده شد و آن را با گرند کنیون آمریکا قیاس کرد.

«کال سر در» یا همان چشمه مرتضی علی که در بستر رودخانه‌ی آن همزمان چشمه‌های آبگرم و سرد سرازیر شده است، یکی از اصلی‌ترین تفرجگاه‌ها طبس است. کال در زبان محلی این منطقه به معنی دره است. چشمه مرتضی علی در مسیر روستای خُرو و در ۲۷ کیلومتری طبس واقع شده و در انتها به طاق شاه عباسی ختم می‌شود.

تاق یا سد شاه عباسی، در انتهای کال سر در و ۵۰۰ متر بعد از چشمه آبگرم مرتضی علی واقع شده که تخمین زده می‌شود ۲۵ متر ارتفاع داشته باشد. برخی کارشناسان برخلاف نامی که روی این طاق گذاشته شده، قدمت آن را تا ۷۰۰ سال تخمین زده‌اند.

اصفهک، روستایی که در زلزله سال ۵۷ طبس آوار و کاملا خالی از سکنه شد، اکنون یکی از مهم‌ترین جاذبه ها به لحاظ معماری و فرهنگی به شمار می‌آید. این روستا مدتی است با احیا و بازگرداندن خانه‌های مخروبه به چرخه اقامتگاه‌های بومگردی یکی از اصلی‌ترین جاذبه‌های گردشگری طبس شده است. اصفهک پاتوق معمارانی از سراسر جهان است. این روستا که قدمت آن تا ۴۰۰ سال تخمین زده شده، در میان نخلستان‌ها محصور و زمینه‌ی آن به کوه‌های برفی مزین شده است.

کُریت از دیگر روستاهای طبس است که در زلزله بیشترین تخریب را داشته و هنوز در قبرستان آن که در بلندی روستا واقع شده می‌توان آرامگاه جان باختگان آن حادثه تلخ را یافت. مردم روستا هیچ‌وقت حاضر نشدند به کریت برگردند، اما یک سال است کاروانسرای آن احیا و به اقامتگاه بومگردی تبدیل شده است. در کریت دو آب‌انبار بازمانده از دوران قاجار و صفوی دیده می‌شود که البته کارشناسان میراث فرهنگی احتمال می‌دهند قدمت آب‌انبار صفوی به سلجوقی برسد. در روستا آوارهایی بازمانده از ایران باستان نیز دیده می‌شود.

پشته سیاه یا سرزمین سیاه که در ۱۲۰ کیلومتری طبس واقع شده، تقریبا سرزمینی ناشناخته است که در وسعتی گسترده با سنگ‌های سیاه آتشفشانی پوشیده شده است.

کوه‌های رنگی در حاشیه روستای پیکوه در مسیر دشت سیاه که براحتی از حاشیه جاده قابل مشاهده است.

نای‌بند روستایی که به ماسوله کویر شهره است و در ۲۱۰ کیلومتری طبس و در مسیر راور کرمان واقع شده است، از دیگر جاذبه های طبس به شمار می‌آید که معماری آن قابل توجه آمده است.

دیگ رستم، چشمه‌ی آبگرمی است که فقط ۵ دقیقه با نای‌بند فاصله دارد و به خاطر  استخرهای آن‌که در حاشیه جاده واقع شده، استراحتگاه راننده‌های کامیون‌های ترانزیت و البته کرمانی‌ها است. از دور دست می‌توان حرارت این چشمه آبگرم را دید. به گفته محلی‌ها دمای این چشمه به ۹۰ درجه هم رسیده است!

سد کُریت که قدمت آن برابر با طاق عباسی تخمین زده شده از بلندترین سدهای قوسی جهان تا اوایل قرن بیستم به شمار می‌آمد. این سد در ۶۰ کیلومتری طبس واقع شده و دسترسی آن برای عموم آزاد نیست.

امامزاده حسین بن موسی‌الکاظم (ع) که روایت شده برادر امام رضا (ع) است که در زلزله ۵۷ کاملا تخریب و از سوی آستان قدس رضوی دوباره بازسازی شد. این امامزاده به دلیل جایگاهی که در میان مردم منطقه دارد به عنوان سایت مذهبی در ژئوپارک مطرح شده است.

آموزش جامعه محلی ـ روستای اصفهک ـ با هدف توانمندسازی و همیاری جامعه محلی در ژئوپارک.